مقدمه:
سل یک بیماری عفونی باکتریایی است که از آن بعنوان طاعون سفید نیز نام برده میشود . راه اصلی انتشار این بیماری از طریق هواست اما از راههای دیگر از قبیل خوردن ( به خصوص خوردن شیر گاو و آلوده ) و یا از راههای کمتر شایع بصورت پوستی ( هنگام تزریق واکسن ) و در مواردی نادر از مادر به جنین نیز منتقل میشود .
بطور کلی بیماری سل به دو گروه عمده سل ریوی و سل خارج از ریه تقسیم میشود . علائم سل ریوی سرفه ، تب ، خلط که گاهی با خون همراه است ، بی اشتهایی ، ضعف و بیحالی میباشد که البته گاهی ممکن است با هیچکدام از علائم فوق همراه نباشد بلکه بدون علامت و تنها از طریق عکس اتفاقی ریه تشخیص داده شود و با اینکه بدون سرفه و علائم ریوی و تنها با کاهش وزن همراه باشد . دوره نهفته این بیماری معمولا بین 3 تا 10 هفته است و از نظر تشخیص این بیماری توجه به علائم کلینیکی بیمار و حضور ذهن داشتن پزشک بسیار موثر است .
تشخیص بیماری :
از جمله موارد دیگر برای تشخیص بیماری سل انجام بیوپسی و تست پوستی سل است . افراد مننژیت سلی حدود 40 تا 50 درصد امکان دارد تست سل در آنها منفی باشد بنابراین تنها نمیتوان به تست سل اکتفا کرد . چرا که با تست منفی سل احتمال بیماری رد نمیشود .
افرادی که تحت شیمی درمانی قرار میگیرند و یا از داروهای کورتن دار استفاده میکنند و یا افراد HIV مثبت از علائم کلینیکی شدیدتری برخورد دارند . البته بیماری سل بیماری درمان پذیری است و 98 درصد بیماران بهبود پیدا میکنند اما طول مدت درمان آن در حدود 6 ماه است که باید کاملا سپری شود . هر بیمار سل از زمانی که میکروب وارد بدن او شده تا زمانی که بیماری دارو تشخیص داده شود میتواند حدودا 10 فرد دیگر را به این بیماری مبتلا کند ، بنابراین اولین اقدام بعد از برخورد با یک بیمار سلی ، بیماریابی در اطرافیان اوست تا بتوان از سرایت آن به افراد دیگر جلوگیری کرد . متاسفانه در درمان سل به علت مصرف بد دارو و تجویز دوز نامناسب و ناکافی دارو مقاومت به میکروب سل روز به روز افزایش می یابد از این رو پیشنهاد میکنیم که بیماران قبل از پایان یافتن طول مدت درمان داروهای خود را قطع نکنند و اگر با عارضه ای روبرو شدند از جمله بی اشتهایی یا هپاتیت میتوانند مجددا به پزشک مراجعه کنند .
راههای پیشگیری :
درمان این بیماری خود یکی از راههای پیشگیری است اما استفاده از واکسن B.C.G نیز میتواند بعنوان پیشگیری استفاده شود . البته واکسن سل یک ایمنی نسبی است و بسته به مناطق مختلف درصد ایمنی آن متفاوت است بدین معنا که در بعضی مناطق 80 درصد و در بعضی مناطق دیگر ممکن است هیچ اثری نداشته باشد . بنابراین نمیتوان از آن بعنوان یک پیشگیری 100 درصد استفاده کرد. از راههای دیگر پیشگیری استفاده از داروی کیموپروفیلاکسی برای پیشگیری از فعال شدن سل در افراد است بعنوان مثال مادری که تست سل او مثبت شده باید فرزند خود را نیز با استفاده از این دارو تحت درمان قرار دهد بدلیل اینکه راه اصلی انتقال این بیماری از طریق هواست . استفاده از ماسک نیز میتواند بسیار کمک کننده باشد . همچنین میکروب سل به نور آفتاب و حرارت بسیار حساس است در نتیجه در مکانهای مرطوب و تاریک بیشتر دیده میشود .
مناطق در معرض خطر :
سل در ایران در گروههایی که در جاهای تاریک حبس هستند مانند زندانیان دیده میشود در بعضی مناطق جغرافیایی از قبیل نواحی شمالی کشور ، ایلام ، کردستان ، سنندج و بیجار نیز بیشتر است بطور کلی سل یک بیماری اجتماعی – اقتصادی است و در هر جایی که جمعیت زیادی زیر یک سقف جمع باشند و از تغذیه و بهداشت مناسب برخوردار نباشند و در فقر بسر ببرند بیشتر دیده میشود .
مداخلات درمانی :
برای ریشه کن شدن سل حداقل 3 اصل باید بصورت زنجیره سه گانه رعایت شود . اصل اول بیماریابی و درمان بیماران مبتلا به سل است که تحت نظارت مرکز بهداشت انجام میشود رعایت میشود اصل دیگر انجام واکسیناسیون است که این نیز رعایت میشود اما اصل سوم که بسیار مهم است بیماریابی فعال یا Active است که با انجام آن میتوان بیماران مبتلا به سل مخفی یا بدون علامت را شناسایی و تحت درمان قرار داد که متاسفانه این اصل به خوبی اجرا نمیشود .
انواع بیماری سل خارج از ریه :
از انواع سل خارج از ریه نیز میتواند به سل استخوانی ، سل دستگاه گوارش ، سل غدد لنفاوی ، مننژیت سلی و سل دستگاه ژنیتال اشاره کرد که هر کدام از آنها ممکن است به دلیل تشابه علائم کلینیکی به حساب بیماری دیگری گذاشته شوند بعنوان مثال سل استخوان که معمولا ستون مهره ها را درگیر میکند ممکن است بدلیل کمردرد یا زمینه آرتروز به حساب آرتروز گذاشته شود بخصوص اینکه سل استخوانی و ستون مهره ها بدون تب هستند و اغلب 20 تا 30 درصد تست سل آنها منفی است و یا سل دستگاه ژنیتال که در آقایان باعث گرفتگی مجاری منی بر و در خانمها باعث گرفتگی لوله های رحم میشود یکی از مهمترین دلیل نازایی است . از این رو تنها توجه به علائم کلینیکی برای تشخیص این بیماری کافی نیست .
بهترین زمان برای مصرف دارو های ضد سل معمولا صبح ناشتا و بصورت یک وعده در روز است . اگر بیماری نتواند ناشتا از دارو استفاده کند باید با نظر پزشک زمانش را تغییر دهد .
آموزش بیماران و خانواده های آنها چه از طریق رسانه های گروهی و چه از طریق چاپ بروشور میتواند در پیشگیری از این بیماری بسیار کمک کننده باشد .