بین النهرین منطقه ای است در آسیای غربی در امتداد رودهای دجله و فرات که از جنوب به شمال – از خلیج فارس تا کوههای ارمنستان – و از شرق به غرب – از فلات ایران تا صحرای شام امتداد دارد. نواحی مرکزی بین النهرین روزگاری به واسطه وجود شبکه بسیار وسیع و غنی آبهای طبیعی بسیار حاصلخیز بوده است لیکن پس از سپری شدن هزاران سال و تغییرات جوی و جغرافیایی ، اکنون اغلب زمینهای این منطقه بایر و کم آب است.
بین النهرین مهد تمدن بشری
در مطالعات تاریخ جهان باستان مکرر به منابعی بر می خوریم که از شرق نزدیک و بین النهرین به عنوان مهد تمدن بشری یاد کرده اند. این عقیده مبتی بر قراینی است که در ذیل به چند نمونه آن اشاره می کنیم
الف: ابتدایی ترین و بهترین آثار کهن به دست آمده از کشاورزی نظام یافته – که نشانه زندگی گروهی و اجتماعات بشری است- در این منطقه یافت نشده است.
ب: ابزارسازی و دانش استفاده از فلزات از عواملی است که بنیان اقتصادی و توان فنی جوامع اولیه رانشان می دهد. سومریها (اولین اقوام تشکل یافته و قدرتمند منطقه بین النهرین) اولین قومی بوده اند که به فن استفاده از فلزات آگاهی داشتند. هیچ کس نمی داند که آنها چگونه شیوه استخراج فلزت را فرا گرفته اند. لیکن مسلم است که نخستین بهره گیری از فلزات در بین النهرین صورت گرفته است.
ج- خط و نوشته را شاید بتوان مهمترین اختراع بشری در طول تاریخ دانست چرا که نوشته ها مجرای انتقال اطلاعات و ثبت و ضبط تاریخ هستند. از سوی دیگر ظهور خط در یک جامعه کهن خود نشانه ای است از رشد فکری و علمی و فرهنگی مردم آن اجتماع. سومریان با اختراع «خط میخی» دوره ای راآغاز کردند که به عنوان «آغاز خط نویسی» شهر دارد. این دوره ب نخستین سلسله پادشاهی سومر ، یعنی حدود 3000 تا 2500 ق.م مقارن بود و قدمت آن به بیش از سلسله پادشاهی مصر باز می گردد. «خط میخی» رواج خود راتا هزاره اول پیش از میلاد همچنان حفظ کرد.
* نمونه ای از خط میخی رادر کتیبه و نقش برجسته تصویر 1-3 مشاهده می کنید.
د: وجود شهرهای مستقلکه از آنها با نام دولتشهر یاد می شود نشانی از قدرت سیاسی و مدیریت شهری بوده است. در این منطقه انتقال از زندگی و اقتصاد ساده کشاورزی و روستایی به نظام پیچیده زیست و اقتصاد متمرکز شهری به سرعت انجام شد. از این رو بین النهرین بستر اولین جوامعی بود که نام «تمدن» (شهر نشینی) را شایسته خود ساخت. البته می توان شکل گیری سریع شهرهای بین النهرین را، که اغلب دارای استحکامات و برج و بارو دراطراف شهر بوده ، نتیجه اوضاع خاص سیاسی و تهاجمات مکرر نظامی دانست که از ویژگیهای اجتماعی تاریخ این تمدن است.
به رغم قراین بی شمار باستان شناسی ،نمی توان تمدن بین النهرین را به طور قطع و یقین اولین تمدن و مهد تمدن بشری اعلام کرد چرا که همواره راه برا ی اکتشاف آینده و پیشرفت دانش بشری نسبت به گذشته خود باز است. اما اجمالاً و با جرات می توان ادعا کرد که اطلاعات گرد آمده تا به امروز این احتمال را قوتی قرب بهیقین می بخشد . همین دلایل کافی است که ما باب تمدنهای باستانی را با تمدن بین النهرین بگشاییم.
سفالگری
سفالگری پیشرفته از مظاهر شهر نشینی هر تمدن کهن به شمار می رود. این صنعت از ابتدایی ترین شکل خود – یعنی ساخت ظروف از گل خام – تا نوع پیشرفته اش – یعنی کار بر روی چرخ سفالگری و کوره پز کردن مصنوعات – تحولاتی را طی نموده که با رشد فکری و تسلط فنی انسانهای سازنده آن همراه بوده است. قدمت ابتدایی ترین نمونه ظروف لین در بین النهرین به 8000 سال قبل از میلاد بر می گردد که در کشورهای کنونی ایران و سوریه یافت شده اند.
این نوع ظروف ابتدایی را درآفتاب خشک می کردند. در هزاره پنجم پیش از میلاد با ظروفی روبرو هستیم که بر روی چرخ سفالگری به طور حرفه ای و دقیق ساخته شده اند. این چرخها با پا به حرکت در می آمدند.
بیشتر ظروف مکشوف از حفاریهای بین النهرین دارای نقوش زیبای هندسی و یا نقش جانوران در قالب اشکال هندسی زیبا می باشند.
کودکان همواره قسمت مهمی از زندگی بشر را تشکیل می داده اند و بازی نقشی مهم درجهان کودکان ایفا کرده است. بدین لحاظ است که در میان مصنوعات هنرمندان قدیم به اسباب بازیهایی بر می خوریم که از جنسهای مختلف از جمله سفال ، برای سرگرمی کودکان ساخته شده اند.
معماری
بهترین نمونه های معماری بین النهرین همانند دیگر تمدنهای باستانی به بنای معبد مربوط می شود. دولتشهرهای سومری قدرت خود را منتصب به خدای شهر می دانستند و پادشاهان ، نماینده خدا بر روی زمین و پاسدار خزاین او محسوب می شدند. در ادیان سومری نوعی اتصال و هماهنگی میان دین و دنیا – یا به عبارت دیگر اقتصاد و معنویت – وجود داشته است. این ویژگی با شرایط اجتماعی خاص بین النهرین – سنخیت داشت. بین النهرین بر خلاف همتای معاصر خود یعنی مصر (که تاریخی آرام و ساکت داشت) همواره درافت و خیزهای نظامی و سیاسی بود. برج بارو و استحکامات شهرها از همین امر حکایت می کنند.
بدیهی است که دینی مستقل از مسایل روز نمی توانسته راهگشای مردمی با شرایط خاص آن روز باشد. کاهنان و خدمه معابد ،ضمن اجرای آئینها و مناسک دینی ، مسئول تنظیم و کتابت مخارج شهر و داراییهای خداوند شهر بودند. مکتوبات به دست آمده از این نسخ در زمره نخستین نمونه هایی است که «خط» به خدمت حسابرسی و ثبت جزئی ترین پرداخت ها و دریافتها و موجودی انبارها دئرآمده است.
معابد عظیم تمدن بین النهرین را «زیگورات» می نامند. زیگورتها بناها ی بسیار عظیم و کوه مانندی بودند که به لحاظ زیبایی و عظمت چیزی از اهرام مصر کم نداشتند. قدمت زیگوراتها به حدود 3500 سال قبل از میلاد باز می گردد. «معبد سفید» اوروک (تصویر 5-3) نمونه ای از این معابد است که نسبت به اهرام مصر قدمت بیشتری دارد. مصالح بنای زیگوریتها خشت خام بود و به همین دلیل در قیاس با معابد سنگی و آجری مصر از دوام کمتری برخوردار بوده اند. اما صرف نظر از نوع مصالح ،زیگوریتها از طرح زیبا و مبتنی بر دانش وسیع معاری برخوردار بوده اند. زیگوریت شهر «اور» یکی از زیباتنرین این معابد است .
سنت ساخت زیگوراتها و دولتشهرها حتی پس از سومریان ادامه یافت. در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد، آشوریها پس از پایان یافتن اقتدار «اکد» (2180-2340 ق.م.) و «بابل» به قدرت رسیدند. آنها نیز همانند سومریان بناهای خود رابا آجر می ساختند اما از آنجا که محل استقرار آشوریها ناحیه شمالی بین النهرین بود ، و در این ناحیه سنگ به وفور یافت می شد ما شاهد استفاده از تخته سنگهای وزین و حجیم در قسمتهای پایینی محوطه های مهم داخل بنا و دروازه ها هستیم. ]اواسط هزاره اول ق.م. اوج شکوفایی و قدرت امپراتوران آشور به شمار می رود [. رواج استفاده از سنگ ،زمینه مساعدی برای خلق نقش برجسته ها و مجسمه های گوناگون بود. پادشاه آشور دستور داده بود که در دو سوی دروازه های شهر پیکره های غول آسا و رعبت انگیزی از شیران نعره زن بسازند و داخل محوطه نیز بر بود. از نقشهای بی مانندی از صحنه های نبرد سربازان امپراتوری که همواره با سرکوب دشمنان همراه بود.
زیگوریتهای این دوره بیشتر به شکل هرمهای پلکانی نزدیک شدند. زیگورات خرساباد که به دستور سارگون دوم ، امپراتور قدرتمند آشوری بنا شده بود ، هفت سطح (پلیکانی) داشته که امروز تنها چهار (سطح) از آن باقی است. ارتفاع هر طبقه 5/5 متر بود و هر طبقه با رنگ جداگانه ای رنگ آمیزی شده بود. می توان تصور کرد که این معبد زیبایی هفت رنگ نمایی دل انگیز به ارگ سارگون می بخشیده است. در تصویر 7-3 طرحی از ارگ سارگون دوم را ، که با استناد به بقایای نکشوف تهیه شده ، مشاهده می کنید. زیگورات هفت طبقه در قسمت فوقانی تصویر دیده می شود، امپراتوری آشور در حدود قرن 7 پیش از میلاد با هجوم اقوام مختلف دچار تزلزل شد و پس از افت و خیزهایی چند ،دوره کوتاهی از شکوفایی و اوج را تحت فرمانروایی «بخت نصر» گذراند.
این دوره کوتاه که بین سالهای 612 تا 539 ق.م. قرار دارد به عهد حکومت «بابل نوین» مشهور است. در همین عهد نوع جدیدی از معماری با آجر لعابدار رواج یافت.
«دروازه ایشتار» که به دستور «بخت النصر» در بابل بنا گردید نمونه عالی از این روش نوین است که بر دیوارهای رنگین آن (کهبهه آجرهای لعابدار آبی و سبز و زرد و سفید و سیاه و ... مزین بود)
نقش برجسته های انواع جانوران حقیقی و اسطوره ای ،چون شیر و گاو اژدها قرار داشته . هزاران آجر لعابدار دروازه ایشتار که تا چندی پیش دراثر فرو ریختن ، پراکنده و هر یک به کناری افتاده بود، اکنون جمع آوری و بازسازی شده است.