نگاهی به پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران با تاکید بر نزادهای خراسانی
واژگان کلیدی :گوسفند بلوچی ، کردی ،جعد ،پشم بهاره ،پشم پاییزه ،پشم نیم شور ،پشم ناشور
چکیده مقاله : حدود %70 مواد اولیه مصرفی قالی ایران پشم است. از ضرورت های اولیه ارتقای کیفیت قالی ایرانی توجه به پشم مصرفی آن است .در طول در طول دو دهه اخیر بلحاظ عدم توجه به پشم ضربات جبران ناپذیری بر پیکره قالی ایران وارد شده است . در این مقاله تلاش گردیده است با مطالعه موردی انواع پشم گوسفندان استان خراسان جایکاه آن در قالیبافی ایران از جهات مختلف مورد بررسی قرار گیرد. شناسایی ویژگی های پشم گوسفندان ایرانی و مزیت نسبی آنها در استفاده در قالی ایران از دیگر اهداف نگارش مقاله بوده وتامل بیشتری در مورد نژادهای خراسانی بعمل امده است.
مقدمه: یقینا یکی از مهمترین دلایل توسعه قالیبافی د رمناطق کوهستانی وجود اصلی ترین ماده اولیه مورد نیاز این هنر و صنعت همانا پشم بوده است . نگاهی به فرش مناطق مختلف ایران در طول تاریخ نیز نشانگر صحت این نظر می باشد که قالیبافی در مناطقی از توسعه کمی و کیفی برخور دار بوده است که اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق دارای پشم قابل توجه و کیفی می باشند. اگر بنا به نظر محقق بزرگوار سیاووش آزادی مبدا اولیه فرشبافی در میان عشایر بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتی به دربار راه یافته ، مهمترین دلیل آن وجود پشم گوسفندان عشایر بوده است .نگاهی به قالیهای بیادگار مانده از دوره شکوه ،عظمت و اوج قالی ایرانی و بررسی کیفیت مواد اولیه مصرفی آنها براین نکته تاکید دارد که قالی ایران با استفاده از پشم گوسفندان ایرانی توانسته است به نقطه اوج خود برسد .
بیان مساله:
قریب به 70% پشم گوسفند ایرانی در قالیبافی مصرف میگردد.شناخت و معرفت نسبت به ویژگیهای پشم گوسفندان و مزایا و محدودیتهای آنها می تواند بخشی از مشکلات فراروی قالی ایران را برطرف نماید.انجام اقدامات اساسی در فرایند تهیه خامه قالی اعم از تقویت نژادهای مناسب ،رعایت اصول پرورش پشم و پشم چینی،سورت و شستسشوی علمی،ریس و رنگرزی مطلوب در افزایش ارزش افزوده قالیبافی موثر است.بنا براین مساله اصلی آن است که آیا اصولا پشم گوسفندان ایرانی یا حداقل بخشی از آن دارای مزیت نسبی جهت مصرف در قالیبافی میباشد؟نژادهای برنر کدامند؟چگونه میتوان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟دردو دهه اخیر بدلیل اختلاف قیمت شدیدی که بین پشم و گوشت بوجود آمده انگیزه پشم چینی بهنگام ذبح گوسفند کاهش یافته،درنتیجه یکی از مهمترین چالشهای فرش ایرانی کاربرد پشم دباغی شده درقالیبافی است.خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی و استفاده از این الیاف در فرایند تهیه خامه قالی ابهام دارد!بنا بر این موضوع فراوری و پرورش پشم یکی از مهمترین موارد موثردر کیفیت قالی است.استفاده از پشم مناسب در تولید خامه قالی از بسیاری عیوب فرش همچون دورنگی،رگه دار شدن ،نمدی شدن ،بری بری شدن ،ذرتی شدن ،عدم شفافیت رنگی جلوگیری نموده ضمن آنکه چگونگی استفاذه از آن نقش موثری در قیمت تمام شده فرش بافته شده دارد .
مواد و روش ها :در این مقاله تلاش گردیده است ضمن استفاده از برخی منابع موجود در زمینه پشم اعم از کتب ،مقالات ،پایان نامه های دانشگاهی از نژاد های مختلف گوسفندان خراسان نمونه برداری و با همکاری آزمایشگاه الیاف شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس مشخصه های مختلف الیاف پشمی موجود در خراسان منجمله طول الیاف ،قطر الیاف ،تعداد وجعد … و همچنین میزان رنگ پذیری و شفافیت رنگی آنها محاسبه شود. همچنین با مشاهده قالیهای بافته شده با هریک از این پشم ها تلاش گردید که مزایا و محدودیت های کاربرد در انواع پشم مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد .همچنین به منظور اشراف مقاله بر نتایج حاصل از کاربرد پشم های مختلف با عوامل جمع آوری پشم در مناطق مختلف استان بالاخص در منطقه بشرویه فردوس ،سربیشه بیر جند ،تولیدکنندگان فرش دستباف ،پیش کسوتان فرش و تعدادی از مدیران واحد های ریسندگی و پشم شوئی مصاحبه عمیق به عمل آمد .
یافته ها:
از دویست نوع نژاد گوسفندی که بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراکنده شده اند بالغ بر 28 نژاد مختلف گوسفند در ایران مورد شناسایی قرار گرفته اند که عبارتند از: بلوچ ، سنجابی ،مهربانی ،شال ،مغانی ،کلکوهی ،قره گل ،کبود شیراز ،قزل ،افشاری ،ترکی ،ماکویی ،فراهانی ،کرمانی ،بختیاری ،سنگسری ،نائینی ،زندی ،لری ،کردی ،زل ،جمهور ،ترکا شوند مریوان ،خویی ،وارتیه شاهپور ،ارومیه ،مکری سیاه .
از میان نژادهای فوق الذکر پشم نژادهای بلوچی ، کلکوهی ، بختیاری ، ماکویی ، به رنگ سفید و گوسفند نژاد فراهانی دارای پشم متمایل به سفید نخودی و نژادهای کرمانی ، ترکی ، افشاری و مغانی دارای پشمی به رنگ سفید متمایل به شکری و مابقی نژادها پشم آنها به رنگ های متنوع میباشد . مطابق با آمارهای موجود در وزارت جهاد کشاورزی بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد که بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به گوسفندان بلوچی با2/ 29.%، سنجابی با8/10%، مغانی با7/9%، قره گل خاکستری با 9%، کردی 9/6%، زل 2/6%، قره گل سیاه6% و لری بختیاری 2/5% ،کمترین نژادها به ترتیب مربوط به نژادهای سنگسری 4%، افشاری و ماکویی هر کدام 2/3%، مهربانی 7/2%، سایر نژادها 6/3% میباشد . تولید پشم در گوسفندان نژادهای مختلف متفاوت بوده که بیشترین تولید مربوط به گوسفند نژاد بختیاری بین 3-4 کیلوگرم و نژادهای خراسانی گوسفند بلوچی 5/1-5/2 کیلوگرم ، قره گل با 2-3 کیلو ، کردی 5/1-2 کیلو و مغانی با 5/1-5/2کیلو تولید پشم دارند بیشترین درصد راندمان پشم گوسفندان ایرانی مربوط به واریته رضائیه با 74-94% و کمترین آن مربوط به واریته مکری با 44% می باشد . درصد راندمان در بین گوسفندان خراسانی به ترتیب بلوچی با 50-65%، قره گل 45-50%، کردی با 50-55%، و مغانی 65% می باشد . از نظر ظرافت پشم گوسفندان بلوچی با 18-31 میکرون ، شال با 28-34 میکرون ، فراهانی با 25-28میکرون ، کرمانی با 23-27میکرون ، زندی با 22-23میکرون ظریفترین پشم های گوسفندان ایرانی محسوب میگردند. نژاد کردی با 31-35 میکرون و نژاد قره گل با 35-40 میکرون ضخیمترین پشم خراسانی است و واریته های مکری با 40-45 میکرون، قزل با 35-40 میکرون ، مریوان با 40-42 میکرون دارای بیشترین ضخامت و قطر الیاف در بین گوسفندان ایرانی می باشند. ضخامت مابقی نژادها بین 25-35 میکرون میباشد . طول الیاف گوسفندان دارای پشم ظریف ایرانی بین 11-16 سانتی متر ، پشم متوسط بین 16-20 سانتی متر و پشم ضخیم بین 20-24 سانتی متر میباشد . گوسفندان مریوان و قزل با 8 سانتی متر ، سنگسری با 11 سانتی متر واریته رضاییه با 8-10 سانتی متر دارای کمترین طول الیاف و گوسفند واریته مکری با 24 سانتی متر در طول الیاف بلند ترین الیاف را دارا ست . تعداد جعد در ده سانتی متر در مورد نژادهای مختلف گوسفندان ایرانی نیز متنوع است. گوسفندان کلکوهی ، رضائیه ، بلوچ و زندی به ترتیب با 60،55،50،45 در هر 10 سانتی متر دارای بیشترین جعد و گوسفندان لری با 10 جعد کمترین جعد را داراست . تجعد سایر نژادها نیز بین 25-40 در هر ده سانتی متر میباشد .
نسبت پشم سفید به پشم رنگی و الوان نیز در بین استان های مختلف متفاوت است استان کرمانشاه با نسبت 95% پشم سفید به الوان و پس از ان استان های خراسان ، اذربایجان ، خوزستان ، کردستان و و مازندران به ترتیب با 85%،75%،50%،30%و 10% پشم سفید نسبت به پشم الوان در رده های بعدی قرار دارند.
از نقطه نظر نرمی و زبری پشم گوسفندان ایرانی را به سه گروه نرم ، نیمه زبر و زبر طبقه بندی می نمایند که پشم نرم بیشتر در خراسان و بخش هایی از استان های کرمان و خوزستان ، پشم نیمه زبر بیشتر در استان های مازندران ، کردستان و تعدادی از شهرهای استان خراسان تولید میگردد .
با توجه به شاخص های مرغوبیت پشم برای قالیبافی منجمله ظرافت ، نرمی ، جعد ، رنگ ، رنگ پذیری و شفافیت رنگی به ترتیب گوسفندان بلوچی خراسان ، عربی اهواز ، کرمانشاه ، ماکویی تولید کننده مرغوبترین پشم می باشند .
با عنایت به اینکه بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد بنابراین اگر محصول نهایی هر گوسفند را معادل یک کیلو پشم شسته اماده ریس فرض نماییم و چنانچه 70% پشم تولیدی را قابل مصرف در قالیبافی فرض شود سالانه بالغ بر هفتاد هزار تن پشم در ایران تولید میگرددکه چهل و نه هزار تن آن آماده مصرف در قالیبافی است . از طرف دیگر چنانچه تولید فعلی فرش را بصورت میانگین سالانه پنج میلیون متر مربع فرض و برای تولید هر متر مربع فرش معادل چهار کیلو پشم ( با در نظر گرفتن افت ریسندگی )در نظر بگیریم تنها معادل بیست هزار تن پشم مورد نیاز بخش قالیبافی است . ملاحظه میگردد که نه تنها نیازی به واردات پشم برای تهیه خامه فالی نمی باشد که بخش قابل توجهی از پشم تولیدی را میتوان در سایر بخش های زیر مجموعه نساجی یا سابر دستبافته ها مورد استفاده قرارداد. واردات پشم بمنظور تهیه نخ ظریفتر یا تهیه خامه نرمتر و مخلوط نمودن با پشم داخلی انجام میگردد که تحقق این مورد با توجه بیشتر به نژادهایی که تولیدکننده پشم مرغوبترین میباشند امکانپذیر میباشد .
در استان خراسان نیز بالغ بر 15 میلیون گوسفند تولید کننده حداقل پانزده هزار تن پشم آماده ریسیدن می باشند و این در حالیست که در خراسان بزرگ بالغ بر یک میلیون متر مربع فرش در سال تولید میگردد چنانچه به ازای هر مترمربع چهار کیلوگرم پشم در نظر گرفته شود این استان بالغ بر یازده هزار تن پشم مازاد دارد. مشهورترین نژاد های گوسفندان استان خراسان از نظر کیفی به ترتیب بلوچی ،مغانی ،کردی و قره گل می باشد %75 گوسفندان استان از نژاد بلوچ ،%20 کردی ،%5 قره گل ،%5 مغانی ، %5 لر و باقیمانده نژاد های مختلف می باشد .مقر و زیستگاه اصلی گوسفندان بلوچی خراسان جنوبی و رضوی می باشد که با توجه به موقعیت اقلیمی بهترین نوع پشم در منطقه بشرویه و سربیشه تولید می گردد .گوسفند بلوچی دوبار در سال چیده می شود .لازم به ذکر است که عمده ترین هدف پرورش گوسفند بلوچی پشم آن می باشد و هدف های دیگر منجمله گوشت و شیر و … از اهمیت کمتری بر خور دار است .نژاد مغانی گوشتی است و زیستگاه اصلی آن دشت مغان و شهرستان ها ی سراب ،مشکین شهر ،اهر و اردبیل می باشد و از آنجا به خراسان آورده شده. رنگ پشم گوسفند مغانی سفید نخودی و شکری و بنابراین نسبت به گوسفند بلوچ از اهمیت کمتری برخوردار است .همچنین از نظر نرمی نیز بهیچوجه قابل مقایسه با پشم بلوچی نمی باشد و فوق العاده خشن می باشد .چون این الیاف دارای مدولای بزرگ می باشد شفافیت رنگی ندارد و استفاده از آن در قالیبافی اصولاً توصیه نمی گردد .نژاد کردی عمدتاً در نواحی شمال استان خراسان توسط قبایل کردی که از دوره صفویه به این منطقه مهاجرت نموده اند پرورش داده میشود. بلحاظ سرما تنها یکبار در سال چیده می شود. رنگ پشم گوسفند کردی از نخودی تیره تا خرمایی و قهوه ای می باشد. لذا برای بافت سفره های کردی خراسان مصرف می شود . گوسفند قره گل عمدناَ به لحاظ پوست آن پرورش داده می شود و پشم آن نسبت به سایر نژادها از اهمیت بسیار کمی برخوردار است .پشم گوسفد بلوچی نسبت به گوسفند کردی ازقدرت جذب رنگ بیشتری برخوردار است و نسبت به گوسفند مغانی نیز همینطور.در شرایط مساوی راندمان پشم بلوچی در بافت قالی نسبت به سایر نژاد های پرورش داده شده در سطح استان %150 است. بطوریکه برای هر متر مربع قالی تجاری 5/2 کیلو خانه پشمی بلوچ مصرف میگردد .در مورد نژاد کردی این مقداربه75/3 کیلو گرم میرسد . تهیه مخلوطی شامل %60 بلوچ %20 کردی %20 مغانی میتواند ضمن تامین نسبی مرغوبیت قیمت تمام شده آن را تا حدود زیادی کاهش دهد، به شرط آن که عملیا ت حلاجی ومخلوط کنی با دقت خاصی انجام گردد .
تجزیه و تحلیل یافته ها : یافته های تحقیقی حاکی از آن است که :
پشم تولیدی در داخل کشور کشور نیاز قالیبافی کشور را تامین می نماید و نیازی به واردات پشم از خارج از کشور نمی باشد .
بر خلاف تصور بسیاری پشم گوسفندان ایرانی با لاخص نژاد های بلوچی ،کرمانی ،نائینی ،کلکوهی ،ماکویی ،فراهانی ،عربی اهواز ،مرغوب ترین الیاف برای بافت قالی های ظریف می باشند این الیاف دارای درخشش رنگی فوق العاده بوده در مقابل عملیات نمدی شدن نسبت به پشم مرینوس از مقاومت بیشتری برخوردار است .
بمنظور نجات قالی ایران می بایست راهکارهایی اندیشیده شود که قیمت پشم معادل قیمت گوشت از دامداران خریداری و مابه تفاوت آن به صورت یارانه از طرف مرکز ملی فرش ایران یا وزارت جهاد کشاورزی به دامدار پرداخت گردد .این مورد در مورد گوسفندانی که دارای پشم سفید و ظریف و نرم میباشد از اهمیت بیشتری برخور دار است
موادرنگرزی طبیعی تکمیل کننده جلوه و زیبایی و درخشندگی خامه پشمی تهیه شده از الیاف گوسفندان نژادهایی همچون بلوچی ،کرمانی ، ،عربی اهواز و … می باشند حتی الامکان برای رنگرزی خامه قالی تهیه شده از پشم ایرانی می بایست از مواد رنگرزی طبیعی استفاده شود .
بهداشتی نمودن آغل گوسفندان ، آموزشی پشم چینی و استفاده ار ماشین های پشم چینی برقی ،تهیه مخلوط مناسب در کارخانه پشم ریسی ،شستشوی مناسب پشم قبل و بعد از عملیات ریسندگی، کیفیت خامه پشمی را فوق العاده ارتقا می دهد.
شستشوی گوسفند قبل از پشم چینی باعث کاهش هزینه های مربوط به عمل آوری خامه پشمی می شود ضمن آن که برای گوسفند نیز مزایای قابل توجهی دارد .
7-همکاری مستمر ارگانهای ذیربط منجمله مرکز ملی فرش/جهاد کشاورزی/دامپزشکی و اتحادیه های ضروری است.
8-نجات فرش ایرانی در گرو توجه به مواد اولیه بالاخص پشم است، انجام پزوهشهای اساسی در این زمینه ضروری است