تاریخچه
مبدأ اصلی یونجه را خاور نزدیک و آسیای مرکزی باید دانست.
یونجه، در منطقه ای که دارای آب و هوای قاره ای مشخص سرد و تابستانهای گرم و خشک بوده رشد و تکامل یافته است. یک بهار دیررس و تابستان کوتاه از مشخصات آب و هوای
قاره ای است.
یونجه داسی یا مدیکاگو فالکاتا، نقش مهم و خاصی را در تکامل یونجه معمولی یا مدیکاگو ساتیوا بازی کرده است. این یونجه گیاه غالب نواحی استپی و استپی جنگلی است. ممکن است این گونه گیاهی در شرایط نیمه بیابانی نیز وجود داشته باشد که در این صورت نشان دهنده آن است که صفات مطلوب وراثتی مقاومت به خشکی را نیز دارد.
مهمترین خصوصیات ژرم پلاسم یونجه داسی عبارت از مقاومت در برابر سرمای زمستان، خشکی، بیماریها و نیز داشتن ریشه های خزنده زیرزمینی یا ریزوم است.
به علاوه، یونجه به دلیل داشتن ریشه عمیق و راست، توانایی کسب رطوبت قابل جذب را از اعماق زمین دارد؛ ساقه های خزنده روی زمین یا استولون، ریشه های خزنده زیرزمین یا ریزوم، و طوقه به خاک نشسته یونجه مقاومت این گیاه را در مقابل سرمای سخت زمستان و یخبندان افزایش می دهد.
نامهای علمی و محلی
تورنفورت، گیاه شناسی فرانسوی در سال 1700، یونجه و فرمهای مربوط به آن را تحت اسم «مدیکا» بیان کرده است. نام مدیکاگو برای جنس یونجه و واژه مدیکا برای مترادف آن به کار برده شد. لینه یونجه معمولی را مدیکاگو ساتیوا و گونه های جنس مدیکاگو را تحت یونجه گونه مدیکاگو رادیاتا نامگذاری کرد. گیاه شناسان طبقه بندی لینه را پذیرفتند و هم اکنون یونجه معمولی را با نامی که لینه روی آن نهاده بوده، یعنی مدیکاگو ساتیوا، می شناسند.
امروزه در دنیای غرب یونجه را به نامهای آلفافا، لوسرن، و کامان آلفافا می شناسند. در برخی از نواحی مرکزی کشور، مانند شیراز و کرمان و غیره، گیاه یونجه را اسپست می نامند و
می شناسند.
یونجه گیاهی است پایا از تیره پروانه واران و از دسته شبدرها که برگهایش دارای تقسیمات سه تایی می باشند. گلهایش غالباً بنفش رنگ و کوچک و گاهی زردرنگ است و گل آذینش خوشه ای است. اسپست، سبست، سبیس، اسپیستا، برسیم حجازی، سفسف، قضب، فشفشه، ینجه، یونجه معمولی، یونجه باغی، یونجه رازکی، یونجه زرد، یونجه شنی، یونجه صحرایی، یونجه وحشی، زکام یونجه.
گیاه شناسی
یونجه گیاهی است چندساله یا دائمی که ریشه ای راست و مستقیم دارد و به ریشه اولیه یونجه معروف است. یونجه جوانه زده در این موقع نسبت به آب بیش از اندازه، کمبود آب، شوری خاک و یا سله بستن سطح خاک، حساسیت خاصی نشان می دهد.
برگ اولیه، ساده و معمولاً قلبی شکل است. علاوه بر ریشه اصلی راست و مستقیم اولیه، ریشه های جانبی نیز دارد. یک رابطه همزیستی بین ریشه گیاه یونجه و نژاد باکتری ریزوبیوم تثبیت کننده ازت هوا وجود دارد که بعد از گذشت چند هفته از رشد و نمو، این گیاه دیگر نیازی به ازت خاک نخواهد داشت.
ساقه اصلی یونجه، تقریباً چهارگوش به نظر می رسد و مغز آن از سلول های پارانشیمی نسبتاً بلند و فشرده، پر شده است. در قاعده دمبرگ این گیاه دو گوشوارک یا استیپل باریک وجود دارد که به دمبرگ متصل اند. برگچه های یونجه، کشیده، طویل و تقریباً یک سوم انتهای آن مضرس است.
رنگ برگچه های یونجه سبز تیره، شکل آنها تخم مرغی و سطح زیرینشان به مراتب بیش از سطح زبرینشان از کرک پوشیده است. گل یونجه دارای خصوصیات ویژه ای است. خاصیت طبیعی پلی پلوئیدی یونجه، به نظر می رسد در ارتباط با رشد و نمو گل، گرده افشانی و باروری گیاهان، عوامل مؤثر در گرده افشانی در مورد گیاه یونجه کمتر تأثیر داشته اند.
یونجه هایی که در بهار به گل می نشینند دارای رشد و نمو زیادتری هستند.
ایجاد رنگهای مختلف گل ممکن است در اثر عوامل ژنی یا سن گل باشد، رنگ گل حداقل توسط پنج ژن کنترل و تعیین می شود. تخمکهای یونجه «کامیلوتروپ» است. مشکل بزرگ گرده افشانی گل یونجه پیش از آزاد شدن اندامهای جنسی، مربوط به غشای کوتیکولی است که روی کلاله تشکیل و مانع از ترشح مواد توسط کلاله (به منظور جذب گرده) می شود.
دانه گرده یونجه، دو هسته ای و چسبناک است و به آسانی به حشرات ناقل گرده می چسبد. از زمان گل کردن تا زمان آزاد شدن اندامهای جنسی، که ممکن است دو هفته به طول انجامد، گرده ها به طور طبیعی در گل ذخیره می شوند. گرده های یونجه را می توان برای چندین ماه در دمای زیر صفر و در خلاء نگهداری کرد (101 روز در oC10-). بعد از جوانه زدن دانه گرده و تشکیل لوله گرده و رسیدن به تخمدان، عمل لقاح انجام خواهد شد.
گرده افشانی مستقیم یونجه، با آزاد شدن اندامهای جنسی و بدون دخالت گرده غریبه خارجی صورت می گیرد. این کار را می توان با قرار دادن اندامهای گل یونجه در درون پاکتهای کاغذی مخصوص و یا با مالیدن گل آذین خوشه ای به طور آرام در بین انگشتان، کنترل کرد. عمل باروری بوته های یونجه را می توان با قرار دادن گلها در پاکتهای کاغذی مخصوص و فراهم کردن موجبات آزاد شدن اندامهای جنسی و گرده افشانی آنها و به سخنی دیگر، تری پینگ کردن به مرحله اجرا درآورد.
در بعضی موارد لازم است که قبل از گرده افشانی گلهای یونجه و جهت جلوگیری کامل از خود باروری، آنها را اخته کرد. اخته کردن گلهای یونجه را با استفاده از الکل و یا دستگاه مخصوص مکش برای از بین بردن پرچم یا گرده ها انجام می دهند.
گرده افشانی غیرمستقیم در یونجه، در مقایسه با بوته هایی از این گیاه که گرده افشانی مستقیم دارند، با تعداد گل زیادتر، در نتیجه با تعداد نیام زیادتر و بذر بیشتر در هر نیام همراه است. عامل دوم را باید در اختلاف ادامه حیات تخمکهای بارور شده دانست.
درصد گلهای تشکیل دهنده نیام، تعداد بذرهای هر نیام و تعداد بذرهای هر گل، همه
نمونه هایی از خود باروری و غیر خود باروری یا لقاح متقابل در گیاه یونجه است.
گل آذین یونجه به صورت یک خوشه مرکب از محل محور برگ خارج می شود و دارای یک دمگل به بلندی دمبرگ برگ مرکب، یا کمی بلندتر از آن، است. نیام یا میوه یونجه دارای چند بذر است؛ بذرها، سطحی نسبتاً صاف دارند شکل آنها کم و بیش قلوه ای مانند و تا حدودی منقاردار است. رنگ آنها زرد و یا قهوه ای روشن است.
بذر یونجه از دو لپه یا کوتیلدون، یک ریشچه، یک اپی کوتیل، آندوسپرم، پوسته رنگی یا تستا و ناف تشکیل شده است.
تطابق
کاشت این گیاه تأثیر مهمی در اصلاح زمین زراعی از راه تهویه زمین، برقراری تناوب، پایین بردن آب سطح الارضی (زهکشی)، افزایش مواد آلی و ازدیاد ازت خاک دارد. این گیاه قادر است دمای 60-50 درجه سانتی گراد زیر صفر یا 50 درجه سانتی گراد بالای صفر را بدون صدمه دیدن تحمل کند.
یونجهه در خاکهای بیش از حد مرطوب یا در خاکهای اسیدی که دچار کمبود آهک باشند، میزان عملکرد چندان رضایتبخشی ندارد. می توان یونجه را برای خاکهای شور نسبتاً مناسب و برای خاکهای اسیدی نامطلوب تلقی کرد. خاکهای لیمونی حاصلخیز با تحت الارض قابل نفوذ بهترین نوع خاک برای رشد و نمو یونجه به شمار می روند.
آمار
خلاصه اقدامات انجام شده در طرح افزایش تولید علوفه:
انتخاب اراضی با انعقاد قرارداد کشت و راهنماییهای فنی کشتکاران در مساحتهای مورد قرارداد.
تهیه و توزیع واریته های مختلف بذرهای یونجه، شبدر، اسپرس و جو.
تهیه و توزیع کودهای شیمیایی مورد نیاز در مساحتهای مورد عمل و در مراکز شهرستانها.
تهیه و توزیع سم مورد نیاز جهت ضدعفونی بذر جو.
انجام خدمات منظور شده در طرح.
کشت و کار یونجه
زمین برای زراعت یونجه باید خاکی داشته باشد حاصلخیز شنی رسی یا رسی شنی، مخصوصاً عاری از گیاهان هرز، مسطح با شیب مناسب برای آبیاری و بالاخره این که تهویه در آن به آسانی انجام شود. شیب بین یک تا دو در هزار در نظر گرفته می شود.
شرایط خاک از نظر قدرت اسیدی یا pH
قدرت اسیدی یا pH مطلوب خاک برای کشت یونجه را باید حدود هفت (یا خنثی) در نظر گرفت؛ pH بالاتر از هفت (قلیایی) برای زراعت یونجه مناسب و pH کمتر از هفت (اسیدی) نامناسب است. کودهای آهکی سرک را باید از نوع آبپوشیده یا هیدراته انتخاب کرد.
شخم و عملیات پس از شخص زمین
شخم در پاییز، باعث ذخیره نزولات زمستانی و از بین رفتن نسبی گیاهان هرز می شود.
بهتر است بعد از بذرپاشی یا همراه با بذرپاشی، بستر یونجه را غلتک بزنند تا بذرها بیشتر با خاک در تماس باشند. فواصل ردیفهای کشت یونجه را سی تا پنجاه سانتی متر انتخاب
می کنند. فواصل مرزها از یکدیگر بسته به ساختمان خاک و مقدار آب آبیاری و همچنین پهنای ماشین آلات برداشت یونجه که در مزرعه به کار گرفته خواهد شد، متفاوت است.
طول هر کرت نیز بسته به ساختمان خاک و چگونگی شیب زمین متغیر است. در خاکهای شنی رسی، طول هر کرت را نسبت به خاکهای رسی شنی کمتر در نظر می گیرند. می توان نتیجه گرفت که کشت بهاره یونجه، با شخم عمیق زمین در پاییز آغاز می شود.
بذرپاشی
بذر پاشی یونجه به دو طریق است: اول به وسیله دست، دوم به وسیله ماشینهای بذرافشان.
کیفیت بذر و عمق کاشت
عوامل سبز نشدن و یا جوانه نزدن بعضی از بذرهای کشت شده یونجه: استفاده از بذر نامرغوب، تهیه نامناسب بستر بذر، کاشت بذر در عمق زیاد خاک، رطوبت غیر مکفی پس از جوانه زدن، گرمای شدید، یخبندان، آفات، بیماریها، رقابت برای کسب نور و مواد غذایی، وجود گیاه یا گیاهانی که به صورت مخلوط با یونجه کشت می شوند، وجود گیاهان هرز و سرانجام خفگی در اثر کاه و کلش گیاه یا گیاهان مخلوط.
مواد غذایی
کوت ازت دار بیش از مقدار باعث کاهش تعداد بوته های جوان اولیه زراعت یونجه و همچنین موجب کند شدن و یا رکود رشد و نمو یونجه های تازه جوانه زده می شود. کودهای دارای پتاسیم، اضافه بر این که به تولید محصول زیادتر کمک می کنند باعث بالا بردن مقاومت بیشتر یونجه در مقابل سرمای زمستان نیز می شوند.
تراکم بوته
در سال اول کشت باید توجه داشت که تراکم بوته های یونجه، یا تعداد بوته در واحد سطح، زیادتر از سالهای بعد باشد.
تاریخ کشت
در بهار تقریباً به سرعت دمای محیط بالا می رود، و شرایط محیط برای فعالیت و تکثیر حشرات و بیماریها مساعدتر می شود. کشت مخلوط، گیاهان جو، خلر و سنگنک کار سایبان را برای بوته های جوان یونجه بازی می کنند.
شاید تنها نکته مثبت در کشت بهاره یونجه، فراهم بودن شرایط مناسب جوی در بهار باشد.
تهیه زمین برای کشت پاییزه مشابه همان است که پیشتر در کشت بهاره به آن اشاره شد. با این تفاوت که شخم عمیق کشتهای پاییزه را باید در بهار و در موقع گاورو شدن خاک، که در بین زارعین به شیره شخم معروف است، انجام داد. علاوه بر فراوانی آب در فصل پاییز، مزیت دیگری که این فصل برای کشت یونجه دارد امکان اجرای برنامه کشت مخلوط یونجه با جو است. سومین نکته مثبتی که برای کشت پاییزه می توان برشمرد استفاده کامل از رطوبت و بارندگی های بهار سال بعد است. انتخاب فصل پاییز برای کشت یونجه، به دلیل نامناسب بودن شرایط جوی برای شیوع و ازدیاد آفات و بیماریها، حسن دیگر این فصل کشت است.
بذر یونجه با دست در سطح خاک پاشیده و با دیسک به زیر خاک برده شد. به کار بردن این شیوه کشت باعث صرفه جویی کامل در هزینه های مربوط به تهیه زمین و آبیاری مزرعه یونجه شد.
کشت مخلوط و مخلوط زیر و کلش
کشت مخلوط دو نقش عمده را در مراتع کشور بازی می کند، یکی جلوگیری از نفخ نشخوارکنندگان در هنگام چرا، و دیگری جلوگیری از فرسایش خاک. کشت مخلوط زیر، روشی است که می توان بدان وسیله بذر یونجه را به موقع در بهار و حتی قبل از تاریخ معمول کشت تنهای آن، در داخل زراعت غلات کم پشت پاییزه، پاشید. از آنجا که ممکن است کشت یونجه در دیمزارهای کشور به تنهایی باعث شود که این گیاه در دامهای نشخوارکننده هنگام چرا تولید نفخ کند، لذا بهتر است آن را مخلوط با گیاهان چندساله تیره گندمیان کشت کرد.
باید به این نکته توجه داشت که در بهار و در دمای پایین، یونجه زودتر از سایر گیاهان هرز یکساله جوانه می زند و به همین دلیل می تواند بعد از سبز شدن بر آنها چیره شود.
ارقام مختلف یونجه
ارزش کیفی ارقام محلی یونجه به منظور انتخاب یک رقم برای منطقه ای بخصوص، به وضع جغرافیایی محل رشد گیاه بستگی دارد.