میناکاری؛ یادگاری از عصر صفویه
میترا یزدچی - مشکل بتوان گفت از چه زمانی هنر میناکاری در ایران رواج گرفته است، زیرا از روزگاران پیش از عهد صفویه (سده دهم هجری) نمونه‌هایی از میناکاری در دست نیست و از دوران صفوی هم نمونه‌های قابل ملاحظه‌ای بر جای نمانده است.
لیکن در دوران قاجار میناکاری به مقدار کم وجود داشته و اشیایی مانند سرقلیان و کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان را میناکاری می‌کرده‌اند. در دربار پادشاهان قاجار مخصوصاً ناصرالدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی‌های او بوده، قلیان‌های میناکاری شده وجود داشته است. همچنین در خانه‌های اشراف و بزرگان آن عصر نیز این قبیل اشیای میناکاری شده موجود بوده است. اشیای دیگری مانند کمربند، آفتابه لگن، انفیه دان، گلاب‌پاش، گوشواره، اشکدان و قوطی سیگار میناکاری شده نیز موجود است.
هنر میناکاری را می‌توان یکی از اختراعات خلاقه بشر دانست ؛ زیرا این هنر شامل فعل و انفعال‌های پیچیده‌ای است که به هم ربط داده می‌شوند؛ از یک سو عوامل ساده‌ای از قبیل سیلیکوم و مینیوم و پتاسیم و از سوی دیگر سنگ قیمتی که ترکیب آنها مینا را به وجود می‌آورد. از این رو این یک هنر آزمایشگاهی است و در حقیقت ماده‌ای است از ترکیب اکسیدهای فلزات که بر اثر حرارت، رنگ‌های مورد نظر را به دست می‌دهد و در اختلاط با نمک به دست می‌آید. در این عمل رنگ‌ها با درجه حرارت و طول زمان حرارت ارتباط زیادی پیدا می‌کند.
بنابراین برای دسترسی به‌این پدیده هنری زیبا باید آتش و حرارت به دقت مراقبت و مهار شود. مینا که طبعاً شفاف است، شفافیت بیشتر خود را از اکسید قلع به دست می‌آورد که ترکیبات آن از زمان‌های قدیم تا به امروز ثابت و بدون تغییر مانده است. رواج صنعت میناکاری در اصفهان از حدود سال 1310 شمسی است و مخصوصاً طی سی سال اخیر این صنعت به وسیله یکی از استادان هنرمند و بنام اصفهان آقای شکرا... صنیع‌زاده بسط و توسعه یافت و شاگردانی در این مکتب تربیت شدند که هر یک دریچه دیگری را برای هنر میناکاری گشودند. تا جایی که هم اکنون حدود پانصد نفر استاد و کارگر به تهیه اشیای مینایی اشتغال دارند. بیشتر اشیایی که میناسازان فعلی به بازار عرضه می‌کنند، عبارت است از: گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، جعبه‌های بزرگ و کوچک آرایش زنانه، قوطی سیگار، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چای خوری مینا، شربت خوری مینا، حباب‌های میناکاری، بشقاب مینا، گلدان مینا به‌اندازه‌های مختلف، تابلوهای بزرگ و کوچک میناکاری که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری و خاتم‌کاری و مینیاتور ترکیب می‌شود، کاسه قاب قدح میناکاری، قاب‌های عکس در‌اندازه‌های مختلف، زیر سیگاری مینا، پیپ مینا، آلبوم عکس، گلاب پاش مینا، پنکه سقفی، جار و چهلچراغ مینا، درها و پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده برای مقابر ائمه شیعه در کربلا و نجف و سامره و مشهد و قم و حضرت عبدالعظیم و اماکن متبرکه دیگر..
اشیای طلایی و نقره‌ای هم را می‌توان میناکاری کرد ولی اساسا میناکاری بر روی مس انجام می‌شود. برای فراهم آمدن مینا چند مرحله باید طی شود؛ به‌این ترتیب که ابتدا آن چیزی را که می‌خواهند میناکاری کنند، به هر شکل و اندازه باید توسط مسگرحرفه‌ای به شکل لازم در‌آید و پس از آن که ساخته شد، توسط استاد میناکار سه الی چهار بار لعاب سفید داده می‌شود و در هر بار، شی مورد نظر به کوره می‌رود و حدود 700 درجه حرارت می‌بیند تا رنگ لعابش ثابت شود. بعد روی آن با رنگ‌های گوناگون نقاشی می‌شود. سپس شی باز به کوره می‌رود و حدود 400 تا 500 درجه حرارت می‌بیند تا رنگ‌ها به صورت مطلوب درآیند.درگذشته که میناکاری رواج‌اندکی داشت، رنگ‌هایی که به کار می‌رفت، مانند رنگ‌هایی که در صنعت قلمکار به کار می‌بردند، گیاهی یا معدنی بوده؛ ولی اکنون برای نقاشی ظروف و اشیای مینایی از رنگ‌هایی شیمیایی استفاده می‌شود که معمولاً آنها را از آلمان وارد می‌کنند. رنگ‌هایی که در میناکاری به کار می‌رود، سه نوع است:
1 - رنگ‌های گیاهی که در چیت سازی هم به کار می‌رود.
2 - رنگ‌های معدنی که در نقاشی و میناکاری به کار می‌رفته .
3 - رنگ‌های فلزی که روی مینا کار می‌کنند.
برای میناکاری در تهیه رنگ قرمز از طلا هم استفاده می‌شود. رنگ سبز مینا از مس و رنگ زرد آن از گل ماش به دست می‌آید. رنگ آبی و فیروزه‌ای از فلزات و رنگ سفید از رنگ مخصوص تهیه می‌شده است که در شهر سامره از شهرهای عراق نوع خوب آن را به دست آورده‌اند.
چون میناکاری هنری است که طی سالیان اخیر رواج و رونق حاصل کرده، استادان بزرگ آن هم در عصر معاصر ظهور کرده‌اند، هم اکنون بزرگترین استاد میناکار اصفهان آقای شکرا... صنیع‌زاده است که از خاندان آقا نجف، نقاش معروف اصفهانی ( یک قرن پیش) و نواده صنیع همایون است که او نیز از استادان مشهور در فن نقاشی به شمار می‌رفته و اینک نیز در خیابان چهار باغ اصفهان کارگاه و مغازه دارد و سفارش‌های بزرگ و عمده میناکاری معمولاً به او داده می‌شود. از شاگردان بنام صنیع‌زاده که هم اکنون از استادان مشهور هستند، باید از آقای غلامحسین فیض‌ا... نام برد که در بازار سلطان اصفهان کارگاه و مغازه دارد و در زمینه طرح و آتشکاری که قسمت عمده صنعت میناسازی است، تخصص دارد. تهیه کنندگان میناهای متوسط برای عرضه کردن به مشتریانی که کارهای گران قیمت و ممتاز نمی‌خواهند هم در اصفهان زیادند و در طول خیابان چهارباغ و اطراف میدان نقش جهان عده زیادی از آنها به تهیه میناهای دست دوم و ارزان قیمت اشتغال دارند.