خلق الانسان من صلصال کالفخار
خداوند انسان را از گل کوزه گری آفرید
ماده ی سفالگری گل است.گل دردستها جان می گیردو به شکلهای مختلف در می آید.
مثل کوزه وظروفی که نقشهای برجسته دارند.
سفالگری به عنوان یکی از بر جسته ترین مظاهر هنر اسلامی دارای نقوش متنوعی بوده که همواره با اعتقادات دینی وتصورات هنرمند از هستی عجین بوده است.
فن وهنر سفالگری ایران به علت جنبه های گوناگون اقتصادی ،فرهنگی و تا حدودی مذهبی از گذشته ی بسیار دور مورد توجه قرار گرفته ودر هر دوره با وضعیت سیاسی منطقه و کشورتحول وتوسعه یافته است.نمونه های سفالینه که از محوطه های باستانی ایران کشف شده وارتباط این هنر را با فرهنگ،اقتصادومذهب از یک طرف و ذوق وسلیقه ی شخصی و قومی سفالگران از طرف دیگر نشان می دهد.
در هزاره ی پنجم(ق.م)اختراع چرخ سفالگری تحولی چشمگیر دراین هنر وتأثیربسیاری در زمینه ی اقتصادی به وجودآورد.یکی ازمهمترین ابعادفن وهنرسفالگری درآن زمان را می توان بعد و جنبه ی فرهنگی واجتماعی آن دانست،چه آشنایی ما از ارتباط موجود بین اقوام با یکدیگر در آن روزگاران بیشتر از دست ساخته های هنری مانند سفالگری امکان پذیر است.
سهم سفالگران مسلمان به جهان سفالگری از ارزش بسیار بالایی برخوردار است.این سفالگران اولین کسانی بودند که تکنیک ودانش توسعه ی سرامیک های لعاب دار تزئینی را به اروپا الهام بخشیدند.
سفالگران دوران اسلامی با تمامی روش های ساخت دستی،چرخ کاری وقالبگیری آشنا بودند و تلاش همیشگی آنها در دستیابی به روش های جدید ساخت و لعاب های تازه در آثار به جا مانده به خوبی هویداست.
بخشی از سفالینه های این دوران تنها با یک روش ساخت و لعاب تک رنگ وبخشی دیگر از ترکیب چند روش ولعاب های گوناگون تهیه شده اند.سفالینه های بدون لعاب یا خام پخت در دوران ابتدایی تحول سفالگری،از طرح ها و نقوش تزئینی نفیس سفال های لعابدار بر خوردار بودند.جام،پیاله،ابریق،کوزه و...از جمله این آثار هستند که با روش های قالبی،نقش افزوده واستفاده از مهر تهیه شده و با طرح های گیاهی ،خط نگاری،جانوری وهندسی تزئین یافته اند.سفالگران اسلامی با روش نقاشی زیر لعاب نیز به خوبی آشنا بودند.در این روش،لعاب شفافی که بر روی شیء زده می شد،سبب جلا یافتن ومحافظت رنگ های زیرین می گردید.برای این منظور ابتدا زمینه طرح را با لعاب سفید اکسید روی، پوشانده و سپس با رنگ های مختلف به تزئین نقوش اقدام می نمودند و سر انجام با زدن لعاب شفاف کار را به اتمام می رساندند.
بررسی سفالینه های نیشابور بیانگر هنر به جای مانده در این سفالینه ها در ادامه ی روند هنر فلز کاری دوره ی ساسانی با الهام گیری از دین مقدس اسلام است.
بررسی سفالینه ها مهارت در ساخت،تزئینات به کار رفته در ظروف،نوشته های ادوار مختلف وسیر تحول خط را از آغاز دوران اسلامی ممکن می سازد.امید است این تحقیق گامی هماهنگ و هم طریق در احیای نقوش اصیل سفالینه ها باشد.
در انتها از زحمات استاد ارجمند جناب آقای مهندس احمد زاده که در این تحقیق مرا یاری نمودند تشکر و سپاسگزاری می نمایم.
چکیده:
در قرون اولیه اسلام شیوه ی سفالگری کم و بیش همانند دوره ی قبل از اسلام ادامه پیدا کرد بخصوص گروهی از سفالینه های بی لعاب قرون اولیه اسلام شباهتی چشمگیر به ظروف سفالین قبل از اسلام و مخصوصا اواخر دوره ساسانی دارند.
از قرن سوم هجری در هنر سفالگری دگرگونی و تحولی شگرف پدید آمد و هنر سفالگری از نظر لعاب دهی و تزیین نقوش به مرحله بسیار یشرفته ای رسید.موضوع نقوش این ظروف بسیار قابل توجه بوده و این مطلب را روشن می نماید که اگر چه از بعضی جهات کوزه گران نیشابور احتمالا از چینی ها اقتباس کرده اند ولی بطور کلی هنر آنان دنباله رو هنر ساسانی است.
مهمترین تکنیک های تزیین ظروف در نیشابور:
سفال با پوشش گلی
سفالینه با تزیین زرین فام
سفالینه با لعاب پاشیده
سفالینه با نقش کنده
سفالینه با لعاب یکرنگ
سفالینه با نقوش رنگارنگ
سفال با نقش کنده به چند دسته تقسیم می شود که عبارتند از:
سفال کنده با نقش هندسی
سفال کنده با نقش گیاهی
سفال کنده با نقش حیوان
سفال کنده نوشته دار
سفال کنده با نقش انسان
از نمونه های برجسته این نوع سفالینه جامی در تهران (موزه باستانشناسی) و جامی با پیکر ایستاده می باشد. پیکره ها در مقابل پس زمینه ای ایستاده اند که با تصاویر حیوانات، گل ها، نخل ها، و کتیبه ها پوشیده شده است. تعدادی از سفالینه ها ی محلی نیشابور نیز وجود دارد که از مشخصه های آن، پرندگان بزرگ کاکل سبز با رنگ سیاه و اخرایی و حاشیه هایی از سفید و سبز است.
سفالینه های یافت شده متعلق به قرون سوم و چهارم هجری قمری با نقوش سیاه ،قرمز وارغوانی بر روی متن سفید عاجی رنگ است.
سفال های گل سرخ رنگ به شکل کاسه ،بشقاب با تصاویر انسان،حیوان،پرنده وگلهای تزئینی و نقش مرغ با نوشته های تزئینی کوفی می باشد.کتیبه های سفالین را کلمات قصار، احادیث،گفته های بزرگان،ضرب المثل هاو... در بر می گیرد که به ویژه در جدار داخلی و سپس بر کف و یا بر روی آن جای گرفته است.
نقوش سفال در ادوار اسلامی از چند منظر مورد بررسی قرار می گیرد:
بررسی نقوش انسانی با توجه به جهان بینی عرفانی
بررسی نقوش انسانی مرتبط با مراسم ماه محرم
بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با ادبیات
بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با مفاهیم نجومی
این بود مختصری درباره هنر ارزنده و شاخص سفالگری نیشابور
و ظروفی که تا به امروز زینت بخش موزه های ایران و جهان می باشند.
فن و هنر سفالگری:
فن و هنر سفالگری ایران به علت جنبه های گوناگون اقتصادی، فرهنگی و تا حدودی مذهبی از گذشته بسیار دور مورد توجه قرار گرفته و در هر دوره با وضعیت سیاسی منطقه و کشور تحول و توسعه یافته است. نمونه های سفالینه که از محوطه های باستانی ایران کشف شده و ارتباط این هنر را با فرهنگ، اقتصاد و مذهب از یک طرف و ذوق و سلیقه شخصی و قومی سفالگران از طرف دیگر نشان می دهد.
در هزاره پنجم (ق.م) اختراع چراغ سفالگری تحولی چشمگیر در این هنر و تاثیر بسیاری در جنبه اقتصادی بوجود آورد. یکی از مهمترین ابعاد فن و هنر سفالگری در آن زمان را می توان بعد و جنبه فرهنگی و اجتماعی آن دانست، چه آشنایی ما از ارتباط موجود بین اقوام با یکدیگر در آن روزگاران بیشتر از دست ساخته های هنری مانند سفالگری امکان پذیر است.
در قرون اولیه اسلام شیوه سفالگری کم و بیش همانند دوره قبل از اسلام ادامه پیدا کرد بخصوص گروهی از سفالینه های بی لعاب قرون اولیه اسلام شباهتی چشمگیر به ظروف سفالین قبل از اسلام و مخصوصا اواخر دوره ساسانی دارند.
از قرن سوم هجری در هنر سفالگری دگرگونی و تحولی شگرف پدید آمد و هنر سفالگری از نظر لعاب دهی و تزیین نقوش به مرحله بسیار یشرفته ای رسید و مراکز سفالگری متعددی در اکثر نقاط مختلف ایران بویژه در شمال و شمال شرقی بوجود آمد. از جمله مراکز مهم سفالگری می توان به شوش در جنوب غرب، استخر و سیراف در جنوب، نیشابور، جرجان، آمل و ساری در شمال اشاره کرد.
همانطور که گفته شد قرون سوم و چهرم هجری را می توان به عبارتی اوج هنر سفالگری دانست، خصوصا در شهر نیشابور که مهمترین دوره سفالگری نیشابور در این دو قرن بوده است.
مجموعه سفال های نیشابور بسیار جالب است و نمونه های مختلفی از هنر سفالسازی ایران را مشخص می کند.
نمونه های کشف شده نشان می دهد که ظروف سفالین آن زمان را چگونه تزئین می کرده اند.
موضوع نقوش این ظروف بسیار قابل توجه بوده و این مطلب را روشن می نماید که اگر چه از بعضی جهات کوزه گران نیشابور احتمالاً از چینی ها اقتباس کرده اند ولی بطور کلی هنر آنان دنباله رو هنر ساسانی است.
در میان ظروف شناخته شده از نیشابور ظرفی بی نظیر بود که در آرایش آن باز نمایی های پیکره ای داشت و از نظر سبک ورنگ به کار رفته بسیارچشمگیر بود. رنگهایی چون سیاه برای خطوط پیکره ها، سبز، زرد، خردلی روشن وانواع قهوه ای سیربه کار گرفته شده و چهره پیکره ها اغلب شبیه پیکره هایی است که روی سفالینه های لعابی بین النهرین به چشم می خورد.
ازنمونه های برجسته این نوع سفالینه جامی درتهران (موزه باستانشناسی) و جامی با پیکر ایستاده می باشد. پیکره ها در مقابل پس زمینه ای ایستاده اند که با تصاویر حیوانات، گل ها، نخل ها، و کتیبه ها پوشیده شده است. تعدادی از سفالینه ها ی محلی نیشابور نیز وجود دارد که از مشخصه های آن، پرندگان بزرگ کاکل سبز با رنگ سیاه و اخرایی و حاشیه هایی از سفید و سبز است.
درفاصله سال های١٣١۸ −١٣١٥ خورشیدی، هیات باستان شناسی موزه مترو پلیتن آمریکا در شهر نیشابور، حفریاتی انجام دادند و آثاری از دوران تمدن اسلامی بدست آودند که بیشتر این سفالینه ها شامل سفال های لعابدار عاجی رنگ مزین به خطوط کوفی و همچنین ظروف زرین فام و رنگارنگ با نقوش کنده، لعاب پاشیده و با نقوش قالب زده و همچنین ظروف یکرنگ بوده اند و معروفتر از همه نوعی سفالینه دارای نوشته قهوه ای کوفی تزیینی است که چگونگی و نحوه نگارش خطوط کوفی بر روی ظروف سفالین، ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف کرده است.
آقای چارلز.ک.ویلکسون، موزه دار موزه مترو پلیتن در طی حفاری هایی که در منطقه نیشابور داشته است، در کتاب خود ظروف بدست آمده از تپه های باستانی نیشابور را اینگونه تقسیم کرده است:
ظروف نخودی رنگ
ظروف رنگ پاشیده
ظروف سیاه رنگ بر زمینه سفید
ظروف رنگارنگ بر زمینه سفید
ظروف با پوشش دوغآبی های زمینه رنگی
ظروف سفید مات
ظروف زرد رنگ مات
ظروف سیاه رنگ با لکه های زرد
ظروف تک رنگ
ظروف منسوب به کشور چین
ظروف با لعاب قلیایی و قابهای آنها
ظروف بدون لعاب
از مشخصات ظروفی که مورد بررسی قرار گرفته اند، نقش برای تزیین این ظروف استفاده شده، یعنی نقش درصد مهمی از ظروف را چه بصورت مستقل و چه در کنار نوشته ها پوشانده است. ظرافت از مشخصات ویژه این ظروف است که شامل نقطه ها، حرکت ها از قبیل خطوط صاف، مورب، تابدار، خمیده و یا بصورت لکه هایی در ظرف پراکنده شده اند، می باشد و بطور کلی تشکیل دهنده مجموعه ای مشتق از اشکال و طرح هایی ملموس که به سادگی در اطراف ما دیده می شوند، می باشند. در تعداد بسیار زیادی از ظروف بررسی شده به نقوش هندسی و مجرد اکتفا شده که اگر بیان کننده منظور خاص (نشانه و یا هنر) نباشند در مجموعه نقوش هندسی و انتزاعی طبقه بندی می شوند.
از مهمترین تکنیک های تزیین ظروف در نیشابور:
سفال با پوشش گلی
سفالینه با تزیین زرین فام
سفالینه با لعاب پاشیده
سفالینه با نقش کنده
سفالینه با لعاب یکرنگ
سفالینه با نقوش رنگارنگ
هستند، که برای آشنایی بیشتر با این تکنیک ها به توضیح مختصری از هر کدام می پردازیم.
سفال با پوشش گلی:
پوشش گلی در رنگ های مختلفی به کار برده می شود ولی غالباً به رنگ سفید و یا شیری بوده است این ظروف بیشتر در شمال شرق ایران در مراکز سفالگری چون نیشابور، سمرقند، جرجان و لشگری بازار معمول بوده است و به همین جهت در گذشته این گروه سفالینه به ظروف شمال شرقی معروف بوده است. ظرف سفالی را با پوشش گلی پوشانده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوهای تیره، آرایش و با لعاب سرب بر روی آنها تزیین کامل شده است. تزیین این نوع سفالینه شامل نقطه چین های مرتب، پرندگان، گل های سبک و مهمتر از همه نوشته به خط کوفی است که عموما لبه و بدنه داخلی ظرف را فرا گرفته است. یکی از ویژگی های این سبک عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در تزیین زمینه می باشد.
سفالینه با نقوش رنگارنگ:
این سفالینه زیبایی خاصی را داراست. رنگ هایی چون ارغوانی تیره، سیاه، زرد، قهوه ای تیره، اخرایی، بصورت ورقه ای نازک بر روی زمینه مات و پوشش گلی، آن را تزیین می کند. نقوش متنوع و غالبا حیوان پرنده، بخصوص کبوترهای مشبک، دایره های توپر و گل های مشبک می باشد، که گاه با نوشته کوفی تزیین شده است.