پیدایش یهودیت
پیدایش این دین با آمدن دستور خدایی بر موسی (ع) در کوه حوریب آغاز شد، و به نام‌های چون: دین عبری، دین بنی‌اسرائیل، دین کلیمی و دین یهودی آشنا است. رابرت هیوم در کتاب ادیان زنده جهان می‌گوید «این واژه نخستین بار در حدود یکصد سال پیش ازمیلاد مسیح در ادبیات یونانی- یهودی به کار رفته است و واژه دیگری که تمام تاریخ این دین را در بر بگیرد، وجود ندارد.». مأموریت اصلی، موسی، برد و چرخه ی استوار بود. نخست دعوت بنی‌اسرائیل به عبادت خدای یکتا یا یهود و دوم آزادی قوم بنی‌اسرائیل از اسارت فرعون مصر بود. موسی با آوردن تورات از جانب خداوند، قوم خود را به راه رستگاری هدایت نمود. بعد از موسی، یوشع رهبری بنی‌اسرائیل را برعهده گرفت و بعد از یوشع، پیامبران زیادی با آوردن کتاب مقدس، هدایت قوم بنی‌اسرائیل را عهده‌دار شدند. یهودیان، عهد قدیم را محصول تعالیم انبیا، خود می‌دانند، تعالیمی که از موسی (حدود 1250سال قبلا از میلاد)شروع و به ملاکی (حدود 160 قبل از میلاد) ختم می‌شود. عهد قدیم، میراث گرانبهای موسی و پیامبران بنی اسرائیل محسوب می‌شود. از عهد قدیم دو نسخه مهم قدیمی موجود و در دسترس است: یکی به زبان اصلی، یعنی عبری و دیگری به زبان یونانی که به ترجمه سبعینیه (با هفتادتنان) معروف است. قدیمی‌ترین نام عبری کتاب مقدس هاسفریم به معنای الکتب می‌باشد.
زمان کهنعهد قدیم شامل 39 کتاب است که در دوره‌ای بیش از هزار سال به رشته تحریر در آمده‌اند. یهودیان برای کتاب مقدس، تقدس والائی قائلند و آن را الهام خداوند بر نویسندگان کتاب مقدس می‌دانند و بر این باورند که کتاب مقدس دو مؤلف دارد یکی خدا و دیگری بشر و بین‌ایند و عنصر خدایی و بشری جدایی وجود ندارد. البته بعضی‌ها هم وجود دارند که ایراداتی را بر کتاب مقدس گرفته‌اند و این کتاب را از قلمرو الهی بودن خارج دانسته‌اند که در اینجا مجالی برای بحث در مورد آن وجود ندارد.
عهد قدیم به سه بخش تورات (قانون یا اسفار پنجگانه)، نبودیم (پیامبران)، و کتوبیم (نوشته‌ها) تقسیم می‌شود. تورات شامل پنج کتاب موسی (ع) می‌باشد که در مدت 40 سال بر موسی وحی شد. این بخش سرچشمه اصلی وحی و نبوت است.
تورات دارای پنج کتاب (سفر) به نام‌های پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثینه است. بخش پیامبران، دارای دوبخشچه ی پیامبران پیش گام (متقدم) (صحیفه یوشع، داوران، سموئیل اول، سموئیل دوم، پادشاهان اول و دوم) و پیامبران پایانی (متأخر) که دارای کتابهای اشعیا، ارمیا، و تمام پیامبران کوچک دیگر است که تا پیش از مسیحی (160 سال پیش از میلاد) ظهور کرده‌ند. بخش نوشته‌ها، گردایش سوم از زمان کهن است که شمار آن به دوازده می‌رسد و دارای مزامیر، امثال، غزل غزلها و ... می‌شوند.
البته باید اضافه کنیم که بسیاری از پژوهش گران بر این باورند که اسفار را موسی ننوشته ,بلکه سرگذشت موسی مبتنی است بر در روایات سیصد و چهارصد سال بعد از او که به رشته نوشتاری درآمده و به صورت حکایت موجود است.
یهود
در کنار ادیان مزدیسنی، زروانی، میترائی، مانوى و کیش مزدک، مذاهب دیگرى نیز در ایران عرض اندام مىکردند که ریشهٔ سامى داشتند، از جمله دین قوم یهود.
قوم یهود در ایران در حدود دو هزار و هفتصد سال سابقه دارد. در حدود سال ۷۰۰ پیش از میلاد، سالامانزارأ، پادشاه آشور دولت اسرائیل را که پایتخت آن شهر سامره بود منقرض کرد. در آن تاریخ دو دولت از بنى اسرائیل وجود داشت یکى موسوم به دولت یهودا که افراد آن از اعقاب حضرت داود و سلیمان بودند و پایتخت آنان شهر اورشلیم بود و دیگرى معروف به دولت اسرائیل که افراد آن از خانوادهٔ افرائیم فرزند حضرت یوسف بودند و پایتخت ایشان شهر سامره بود.
سالامانزار قریب ۶۰،۰۰۰ نفر از یهودیان تبعهٔ دولت اسرائیل را به اسارت گرفت و به اطراف بابل و ماد کوچانید. از این مهاجران و اسیران یهودی، عدهاى به طرف گیلان و دماوند رهسپار شده، در این نواحى به واسطهٔ موقعیت و محل مناسب آن ساکن شدند. پس از تقریباً دویست سال، کورش کبیر، اعلامیهٔ آزادى یهودیان را صادر کرده به آنها همهگونه مساعدتهاى سیاسى و مالى نمود و آنان را براى آبادانى اورشلیم و بیتالمقدس به کنعان فرستاد. عدهاى از یهودیان ایران، اصلاً از آن اعلامیه آگاهى حاصل نکردند و برخى هم که مطلع شدند بهواسطهٔ ریشهاى که دوانده بودند و صاحب آب و گل و احشام شده بودند از ایران بیرون نرفتند و بعدها بهتدریج به نواحى دیگر ایران رفتند و در آن شهرها ساکن و متوطن شدند. اکنون دهکدهٔ بزرگى در نزدیکى دماوند واقع است که گیلیارد (Gilyard) نام دارد و تپههاى آن، قبرستان دوهزار و پانصد سالهٔ یهودیان است. ایران قدیم به مناسبت مجاورت با فلسطین همواره پناهگاه یهودیان بود. قوم یهود در زمان هخامنشیان، بهویژه در زمان خشایارشا از اهمیت فوقالعادهاى برخوردار شد.
اسرائیلیان از ۳۳۰۰ سال پیش تاکنون منتظر آمدن موعودشان هستند که بیاید و دنیا را پر از عدل و داد کند. یهودیان، موعود خود را ماشیح (Mashyah) مىنامند.
سخنانى در تلمود یافت مىشود که بهموجب آن با توبه و اعمال نیک مردم، ظهور ماشیح نزدیک خواهد شد.