در اکثر فرهنگ ها از ارزش بالایی برخوردار است و آرزوی بچه دار شدن یکی از اساسی ترین محرک های انسانی است. بارداری و مادر شدن، برای زنان از پایه های تکاملی هستند و در فرهنگ ما شدیداً مورد تاکید قرار گرفته اند. اگر تلاش در جهت بچه دار شدن با شکست مواجه شود می تواند به تجربه احساسی مخربی تبدیل گردد. ناباروری به عدم وقوع بارداری با وجود ۱۲ ماه مقاربت صحیح بدون استفاده از روش های جلوگیری اطلاق می شود و نازایی نشان دهنده عدم توانایی زوج در باروری است.
ناباروری هم بر زنان و هم بر مردان در همه ی کشورهای جهان تاثیر دارد. در واقع ناباروری اغلب اثرات ژرف در کوتاه مدت یا دراز مدت بر افراد درگیر با این مساله دارد و آنان را در معرض فشارهای خانوادگی و اجتماعی قرار می دهد. بر اساس برآوردهای سازمان جهانی بهداشت بین ۸% تا ۱۲% کل زوج های جهان نوعی ناباروری در طول زندگی باروری خود تجربه می کنند، یعنی ۵۰تا ۸۰میلیون نفر در جهان درگیر این مساله هستند. ناباروری نخست و اولیه به عنوان ناتوانی زن برای باردار شدن، به رغم قرار گرفتن بارداری به مدت یک سال تعریف شده ااست در حالی که ناباروری ثانویه به ناتوانی آن دسته از زنان اشاره دارد که قبلاً بارداری داشته اند.
عمده موارد ناباروری اولیه و ثانویه از عواقب بیماری های مقاربتی درمان نشده ( به ویژه سوزاک، بیماری التهابی لگن ) یا عوارض پس از تولد یک بچه یا عواقب پس از سقط جنین غیر بهداشتی و غیر قانونی است. در موراد ناباروری انجام مشاوره پزشکی و معاینات بالینی بسیار کمک کننده است. معاینات اولیه پس از یک سال از مرد شروع می شود زیرا در حدود نیمی از موارد نازایی مربوط به مردان است. از طرف دیگر بررسی های مربوط به زنان پیچده تر و پرهزینه تر می باشد. در صورتی که مرد مشکلی نداشته باشد، بررسی های مربوط به زن انجام می گیرد. از آنجایی که بررسی نازایی روند نسبتاً طولانی دارد باید با حوصله پیگیری شود و مشارکت زوج در مشاوره های خانوادگی و ارائه اطلاعات صحیح در مورد آینده درمان از موارد مهم به شمار می رود.
امروزه با پیشرفت روش های جدید در درمان نازایی، حتی در مواردی که درمان مشکل به نظر می رسد، زوجین دارای فرزند می شوند.
آشنایی با دستگاه تناسلی
دستگاه تناسلی از دو قسمت اصلی ، یکی دستگاه تناسلی خارجی و دیگری تناسلی داخلی تشکیل شده است .
دستگاه تناسلی خارجی ، شامل فرج و مهبل است . و دستگاه تناسلی داخلی ، شامل رحم ، لوله های رحمی و تخمدانها است .
کار دستگاه تناسلی ، تولید مثل و فراهم آوردن موجبات قاعدگی است . این اعمال تحت تأثیر ترشح موادی از بعضی غدد ، از جمله هیپوفیز و تیروئید و هم چنین تخمدانها انجام می شود .
* نکات زیر در بررسی ناباروری زنان اهمیت دارند .
سن
مدت ازدواج
مدت نازائی
سابقه ازدواج های قبلی
سابقه بیماریها در خود و خانواده ، ابتلا به بیماریهای غدد داخلی مانند تیروئید و یا دیابت
سابقه سقط
وضعیت قاعدگی ( کیفیت و کمیت خون قاعدگی ، درد در موقع قاعدگی )
تعداد مقاربت در هفته
نحوه مقاربت
وجود نازائی در بستگان .
عوامل یاد شده در بالا می توانند در ناباروری زن نقش داشته باشند .
« قاعدگی مرتب » نشان دهنده وضعیت سلامت هورمونهای داخلی و بخصوص انجام تخمک گذاری است . این علامت از هر آزمایش گران قیمت دیگری بهتر است .
بالا بودن سن بیمار و طول مدت نازائی ، احتمال درمان موفقیت آمیز را کمتر می کند . زیرا پیر شدن دستگاه تولید مثل ، بخصوص تخمدانها ، نقش عمده ای در ناباروری دارد . به علاوه افزایش سن خطر سقط را هم افزایش می دهد . اکثریت سقط های اولیه خودبخودی ، پس از ۳۵ سالگی و به علت اختلال ژنتیکی اتفاق می افتند . بطوری که خطر سقط های خودبخودی در سنین کمتر از ۳۰ ، کمتر از ۱۰ درصد است ، ولی این رقم در سنین بالای ۴۰ ، به ۳۴ درصد می رسد . مطالعات نشان داده است که تخمک های زنان مسن قدرت باروری کمتری دارند و با افزایش سن ، احتمال افزایش بعضی از بیماریها که سبب ناباروری می شوند هم بیشتر است . همچنین احتمال ابتلا دستگاه تناسلی به عفونت های تناسلی و احتمال صدمه خوردن تخمدانها و ولوله های رحمی در زنانی که در محیط شغلی با مواد سمی سروکار دارند ، بیشتر است .
سیگار کشیدن روی حاملگی تأثیر سوء دارد و قدرت باروری را هم در زن و هم در مرد کاهش می دهد . خطرات مصرف دخانیات با افزایش سن بیشتر می شود . بین تعداد سیگار مصرفی و نازائی رابطه مستقیم وجود دارد .
حشیش سبب مهار هورمونهای تولید مثل می شود و تولید مثل را هم در زن و هم در مرد کاهش می دهد . کافئین - که در قهوه و چای وجود دارد - اثرات سوء روی باروری دارد و مصرف زیاد آن حاملگی را به تعویق می اندازد .
زوجها باید بدانند که وقوع حاملگی نیاز به زمان دارد و در هر دوره تخمک گذاری ۳۰ درصد شانس حاملگی وجود دارد .
رابطه « مدت زمان مقاربت مکرر » و « شانس وقوع حاملگی » در زوج ها به شرح زیر است :
اگر زمان تماس ۳ ماه باشد ، شانس حاملگی ۵۷ درصد است .
اگر زمان تماس ۵ ماه باشد ، شانس حاملگی ۷۲ درصد است .
اگر زمان تماس ۱ سال باشد ، شانس حاملگی ۸۵ درصد است .
اگر زمان تماس ۲ سال باشد ، شانس حاملگی ۹۳ درصد است .
همانطور که گفته شد دستگاه تناسلی داخلی زن چهار قسمت اصلی به شرح زیر دارد که نازائی در زنها عمدتاً ممکن است مربوط به اختلال کار یک یا چند تا از آنها باشد .
تخمدانها
لوله های رحمی
جسم رحم
دهانه رحم
* تخمدانها :
نیمی از موارد نازائی به علت اختلال در کار تخمک گذاری تخمدانها است . اگر زن به طور منظم قاعده شود ، دلیل بر تخمک گذاری مناسب است و اگر قاعدگی او نامرتب باشد ، تخمک گذاری مناسبی وجود ندارد که باید علت آن بررسی شود . فقط حاملگی نشان قطعیت تخمک گذاری است ، اما علائم دیگر به شرح زیر است :
بالا رفتن درجه حرارت بدن : بعد از تخمک گذاری درجه حرارت بدن حدود نیم درجه بالا می رود . برای اندازه گیری ، بیمار هر روز صبح از روز اول قاعدگی تا شروع قاعدگی بعدی ، بعد از بیدار شدن از خواب و قبل از هر گونه فعالیت بدنی ، درجه حرارت بدن خود را از راه دهان می گیرد و ثبت می کند . بالا رفتن درجه حرارت از روز پانزدهم قاعدگی به مقدار نیم درجه و بالا ماندن آن تا موقع قاعدگی بعدی ، علامت تخمک گذاری است .
بررسی ترشحات گردن رحم : ترشحات گردن رحم در موقع تخمک گذاری فوق العاده زیاد است ، ولی پس از تخمک گذاری کاهش می یابد .
نمونه برداری : نمونه برداری از لایه داخلی رحم و بعضی آزمایشهای تخصصی هم به تشخیص تخمک گذاری کمک می کنند .
در مواردی که نازائی مربوط به توقف تخمک گذاری است ، از داروهای تحریک کننده تخمک گذاری از جمله هورمونهای زنانه ( استروژن و پروژسترون بصورت تنها و یا ترکیبی ) استفاده می شود . تحریک تخمک گذاری با این روش حداقل به مدت ۶-۴ ماه طول می کشد .
از بعضی داروها و آمپولها هم برای تحریک تخمک گذاری استفاده می شود . با مصرف آمپولها ممکن است چند قلوزائی پیش بیاید .
* لوله های رحمی
اختلال در کار و شکل لوله های رحمی هم سبب ناباروری می شود . باید بدانیم که باز بودن لوله شرط لازم برای حاملگی است ولی شرط کافی نیست . زیرا لوله های رحمی دارای چندین عمل به شرح زیر هستند :
باعث انتقال اسپرم از رحم به سمت تخمک آزاد شده از تخمدان ، ( در ظرف چند ثانیه ) می شوند .
تخم بارور شده را به داخل رحم منتقل می کنند .
بسته بودن لوله ها در هر نقطه از طول لوله و خوب عمل نکردن آن در هر یک از موارد یاد شده در بالا سبب نازائی می شود که باید درمان شود .
* حفره و جسم رحم
با آزمایشات تخصصی حفره و جسم رحم مورد بررسی قرار می گیرد و موانع موجود برای بارداری مشخص می شوند . از جمله این موانع فیبروم ( نوعی تومور خوش خیم ) رحم و یا زائده های داخل رحم است .
شکلهای غیرعادی رحم اصولاً باعث نازائی نمی شوند ، ولی باعث سقط های مکرر می شوند که این مطلب هم جزء ناباروری محسوب می شود ، به هر حال این موارد باید توسط پزشک تشخیص داده شده ، درمان شوند .
* دهانه رحم
دهانه رحم علاوه بر اینکه محل عبور اسپرم است ، مانند لوله های رحمی دارای چند فعالیت دیگر هم هست . با این تفاوت که کارش چندین برابر لوله های رحمی است .
وقتی سلولهای متحرک اسپرم از محیط خود ، یعنی مایع منی ، وارد محیط مهبل - که حالت اسیدی دارد - می شوند ، ترشحات دهانه رحم همچون مادری از آنها موظبت کرده ، سپس آنها را راهی رحم و لوله های رحمی می کند .
بنابراین دهانه رحم یک عامل مهم در باروری است و مشکلات ساختمانی و تغییرات فیزیکی و شیمیایی محیط آن در نازائی نقش بسیار عمده دارند . دهانه رحم از طریق معاینه ارزیابی می شود . در معاینه پزشک ، وجود عفونت و ترشحات غیرعادی و وجود کیست های چرکی معلوم می شود . وجود مواد ضد اسپرم در ترشحات دهانه یکی از علل نازائی است که باعث بی حرکت شدن اسپرم ها و جلوگیری از انتقال آنها به قسمت بالایی رحم می شود . به هر حال در هر مورد با نظر پزشک متخصص ، تشخیص ودرمان لازم انجام می گیرد .
علاوه بر عواملی که در بالا در مورد علل نازائی زنان بیان شد ، ابتلا به بیماریهای زیر نیز در ناباروری زنان نقش مهم و اساسی دارد :
بیماریهای التهابی لگن و بیماریهای مقاربتی
اندومتریوز ( وجود نسج دیواره داخلی رحم در خارج از رحم )
تخمدان پلی کیستیک ( وجود کیست های ریز فراوان در تخمدانها ) .
تشخیص ودرمان همه این موارد بر عهده پزشک است