معلم باید مراعات آداب و رسوم اجتماعی را بنماید چرا که بسیاری از سعادتهای‌اجتماعی مرهون ادب و مراعات آداب و رسوم اجتماعی است و در زندگی رمزی است‌برای توفیقات. یک معلم تا خوب مؤدب نباشد قادر نخواهد بود شاگردانی مؤدب تحویل‌جامعه بنماید.
روانشناسان اصطلاح «کوچک‌های بزرگ» را بعضاً بکار می‌برند و معتقدند گاهی‌اوقات چیزهایی به نظر انسان کوچک می‌آید ولی همین کوچک‌ها در کوبیدن و یا مطرودساختن بشر نقش بزرگی پیدا می‌کنند. در دین مبین اسلام نیز در این زمینه دقت شده‌است. محدثین ما، در کتب روائی خود بخشی با عنوان آداب معاشرت دارند که در آن نحوه معاشرت با مردم را آورده‌اند.
انسان باید از هر لحاظ مودب باشد. بحث را از زبان شروع می‌کنیم.
- اولاً: زبان نباید رکاکت داشته باشد، یعنی فحاشی، تمسخر و نیش نباید بر زبان‌جاری شود.
- ثانیاً: زبان باید دارای تلطّف باشد.
افبما رحمه من اللّه لنت لهم ولو کنت فظّاً غیظ القلب لانفضّوا من حولک (آل عمران،159)
قرآن کریم می‌فرماید که معلم نباید با خشونت صحبت کند بلکه با نرمی و مهربانی‌باید سخن بگوید و خطاب به معلّم اوّل - پیامبر اکرم (ص) - فرموده است که، پیغمبراکرم(ص) اگر دارای زبانی خشن بود، اعراب دوران جاهلیت از اطرافش پراکنده می‌شدند،هرچند قرآن حق است.
- ثالثاً: معلّم باید خوب سخن بگوید و لحن گفتار و انتخاب لغاتش باید متعارف‌باشد.
- رابعاً: خوب سخن بگوید و سخن خوب نیز، فحاشی، تمسخر و نیش زدن در اسلام‌گناهی بزرگ است، آنقدر بزرگ که قرآن در مورد آن می‌فرماید:
ویل لکل همزه لمزه (همزه ، 1)
برای درک بزرگی گناه فحاشی توجّه کنید که یکی از ملازمین حضرت امام‌صادق (ع) چه می‌گوید: «با امام صادق (ع) از کوچه‌ای عبور می‌کردیم. غلام من از ما عقب‌ماند. او را صدا زدم، جواب نداد. بار دوم صدا کردم، باز هم جوابی نشنیدم و پس ازسوّمین مرتبه عصبانی شدم و خطاب به او گفتم: «یابن فاعله.» امام تا این سخن را شنید، ازشدت ناراحتی، دست خود را به کمر گرفتند (یعنی ای رفیق! کمر مرا شکستی) و فرمودند:«چه گفتی؟ چرا فحاشی کردی.» من خود را با ختم و عرض کردم: «یابن رسول اللّه! پدر ومادر این غلام هندو بودند و مسلمان نبودند.» امام فرمودند: «من کاری به پدر و مادر اوندارم، از تو می‌پرسم که چرا فحاشی کردی. تو دیگر حق امد و رفت با من را نداری.» پس ازآن ماجرا تا هنگامی که آن حضرت زنده بودند، اجازه ندادند با ایشان رابطه داشته باشم.»
از اینکه اشاره کردیم بالاتر، نقل شده است که در صدر اسلام، یهودیهای متقلّب‌برای استهزاء پیامبر (ص) تبانی کردند. گویا پیامبر (ص) همراه عایشه در مسجد نشسته‌بودند. یهودی اوّل وارد شد و خطاب به پیامبر (ص) گفت: «السلام علیکم» (سلام علیکم) به‌معنی «درود بر تو» است و «سام علیکم» به معنی (شمشیر و مرگ بر تو) میباشد.پیامبر(ص) و عایشه متوجّه شدند که یهودی فحاشی کرده است. در جواب، پیامبر (ص)فرمودند: «علیکم». یهودی دوم و سوم هم که داخل شدند همان کلمه را گفتند و پیامبر نیزجواب سابق را.
در این هنگام عایشه با عصبانیّت خطاب به یهودی سوم گفت: «یا ابناء القرده والخنازیر» (ای فرزندان میمونها و خوکها).
- این جمله عایشه اشاره دارد به آیه‌ای از قرآن کریم که می‌فرماید، اجداد یهودیان به‌خوک و میمون نسخ شده‌اند - از آنجا که این جمله عایشه فحش بود، پیامبر (ص) ناراحت‌شدند و فرمودند: «ای عایشه! چرا فحش دادی؟» عایشه گفت: «یا رسول اللّه! ببینید که‌چگونه استهزا می‌کنند.» پیامبر (ص) در جواب فرمودند: «هرچه گفتند، جواب آن راشنیدید؛ اگر گفتند: «سلام علیکم» گفتم: «علیکم» و اگر گفتند: «سام علیکم»، گفتم «علیکم»،دیگر نیازی به فحش نبود.» سپس پیامبر (ص) در نصیحت به عایشه فرمودند: «ای عایشه!در شب اول قبر، فحش بصورت بسیار بدی درمی‌آید و با انسان محشور می‌شود و دربرزخ و قیامت نیز ایشان را رسوا می‌سازد، مواظب باش در قبر و قیامت رفیق خوب داشته‌باشی».
این روایت به ما می‌گوید که نه تنها هر مسلمان بلکه تمامی انسانها، می‌بایست ازنظر زبان بسیار مؤدب باشند. بسیاری افراد، بویژه خانمها، دچار رکاکت زبان می‌باشند.از یک فرد معمولی انتظار زیادی برای این مطلب نیست ولی برای خانمها و آقایان معلّم‌رکاکت زبان ننگ است.
صرفنظر از گناه بزرگ رکاکت زبان، باید متوجه بود که بی‌ادب موجب می‌شود که‌در شاگرد عقده پدید آید و وامصیبتا که اگر کودک و یا نوجوان و جوان عقده‌ای شود.خیلی بعید است که کسی عقده‌ای شود و از او خطایی سرنزند. یا فردی دل مرده و مطروداز جامعه می‌شود و یا تبدیل به جنایتکاری به تمام معنا می‌گردد. وقتی که افراد جنایتکارتاریخ را مورد بررسی دقیق روانی قرار دهیم درمی‌یابیم که عقده‌ای بوده‌اند.
گاهی گفتن جمله «برو گم شو» از سوی معلّم، ضربه‌ای به احساسات شاگرد واردمی‌کند و این ضربه از «ضمیرآگاه» به «ضمیرناآگاه» او می‌رود و باعث عقده‌ای شدن وی‌می‌گردد و در این حالت خودش نمی‌داند دچار چه عارضه‌ای و به چه علّت است. زمانی که‌روانشناس آگاه، با منقاش روانشناسی خارهای ریز را از دل وی برگیرد، درمی‌یابد که‌ضربه روانی یک معلّم علّت بیماری است.
گفتیم که از جمله عواملی که باعث پیشرفت انسان در جامعه می‌شود، تلطّف درزبان است. در این رابطه، یک آمریکایی کتابی نوشته است تحت عنوان «آئین دوست یابی».که کتاب خوبی است هرچند پیرامون اخلاق انتفاعی سخن می‌گوید و زیر بنای اخلاق آن‌مادّی است. این کتاب مفید که شاید بیش از هزار مرتبه تجدد چاپ گردیده است و میلیونهانسخه از آن در سراسر جهان به فروش رفته است. در این مورد است که یک کاسب چه بایدبکند تا مشتری زیادتری داشته باشد و یا یک مدیر کارخانه چه عملی را باید انجام دهد تاکارآیی تشکیلات تحت سرپرستی او افزایش یابد و بالاخره، یک معلم چه رفتاری داشته‌باشد تا شاگردانش او را دوست بدارند.
یک انسان چه کند تا بر دلها حکومت کند و در این موارد مثالهای متعددی نیز دارد.مجموع کتاب فوق تنها اشاره به محتوای یک آیه از آیات گهربار قرآن شریف است.
زبان نرم پیامبر اکرم باعث شد که عربهای جاهل و چموش، گرد او جمع شوند. فتح‌مکّه نیز از آثار زبان نرم پیامبر است و شمشیر علی (ع) تنها در بن‌بست‌ها به کار می‌آمد.همان زبان نرم بود که به گفته ناپلئون، طی پنجاه سال نیمی از جهان را گرفت و گرده دنیارا تکان داد.
هر فرد اگر بخواهد معلّم خوبی باشد، باید علاوه بر عدم رکاکت زبان، از تلطّف ومهربانی نیز برخوردار باشد و جملات او باید سراپا عاطفه باشد؛ خواه در کلاس و خواه‌در جامعه.
در سوّمین شرط گفتیم که معلّم باید از نظر تن صدا و انتخاب لغات دقّت نماید. ماعدّه‌ای از پزشک‌ها و یا حتّی علمای بزرگ را می‌بینیم که در عین تخصّص، هنگام سخن‌گفتن، لحن گفتار یک روستایی به تمام معنا را دارند. اینان اگر از اهالی روستاهای شیراز،اصفهان و یا قم بوده‌اند، هنوز هم همان کلمات و لغات روستایی را در سخن گفتن بکارمی‌برند و آنچنان است که گویا با استعمال هر کلمه تنزّل مقام پیدا می‌کنند. از آنجا که هرانسان تحصیل کرده، متعلّق به اجتماع است، نباید به منش روستایی خود پای‌بند باشد واین نکته از ضروریّات معلّمی نیز هست. بسیاری بزرگانی را دیده‌ام که با عدم رعایت این‌شرط، دچار شکست فراوان گردیده‌اند.