در جنگ جهانی اول( ۱۹۱۸- ۱۹۱۴ میلادی) با آنکه دولت ایران رسماً اعلام بی طرفی کرده بود، کشور ما نیز به صحنه کارزار بدل شد. روس ها و انگلیسی ها و عثمانی ها، هر یک از سویی، ایران را اشغال کردند، آلمانی ها هم به یاری جاسوسان خود به تحریکات گسترده ای دست زدند و کم مانده بود که استقلال ایران یکسره از میان برود. طبقات مختلف مردم، هر یک به شیوه ای، در مقابل این تجاوز آشکار واکنش نشان دادند، از جمله مردم دلیر تنگستان قیام تاریخی و فراموش ناشدنی خود را آغاز کردند که متأسفانه با وجود همه جانفشانی ها با شکست روبه رو شد. مردم ما، از دیر باز با استعمار روس و انگلیس آشنایی دارند، اما متأسفانه درباره تاریخ عثمانی آگاهی ها کمتر است. از این رو است که عده ای از خوانندگان این سلسله مقالات از ما خواسته اند که درباره امپراتوری عثمانی و ظهور و سقوط آن به انتشار اطلاعات بیشتری بپردازیم. از آنجا که شیوه ما پاسخگویی به خواست خوانندگان است، در این شماره، ماجرای مهاجرت ملیون ایرانی و تشکیل «کمیته دفاع ملی» را موقتاً قطع می کنیم و در چند شماره آینده به بخش های مهمی از تاریخ عثمانیان و امپراتوری عثمانی می پردازیم.
از میان چند قوم بزرگ بیابانگرد جهان، دو قوم در تاریخ اسلام نقش بسیار مهمی داشته اند: اعراب و عثمانیان. «جرجی زیدان» درکتاب خود به نام «تاریخ تمدن اسلام» دراهمیت ظهور قدرت عثمانیان می نویسد:
« مغول ها در روزگار سیاهی بر مسلمانان تاختند و خلافت عباسی را در بغداد برانداختند و ممالک اسلامی را به حال احتضار گذاشتند. تا چندی کسی از میان مسلمانان برنخاست که پراکندگی آنان را جمع کند، تا آن که سلاطین عثمانی از طرفی و سلاطین صفوی از طرف دیگر، ظهور کرده حکومت های اسلامی را تشکیل دادند و از آن موقع دوره دوم تاریخ اسلامی آغاز گردید...»
به راستی هم بعد از حمله مغول در هرگوشه از جهان اسلام گروهی حکومت می کردند که اغلب نیز با هم جنگ و جدل داشتند وشگفت آن که تمام این امارت ها رسماً از خلیفه عباسی مقیم مصر اطاعت داشتند و ظاهراً با وی بیعت می کردند! به قول جرجی زیدان «در چنین موقعی عثمانیان قیام کردند و هنگامی که اسلامیان احتیاج به یک حکومت مرکزی مقتدر داشتند، حکومت مقتدری برای آنان تشکیل دادند و شهر قسطنطنیه را- به نام اسلام گشودند و با بزرگ ترین پادشاهان اروپا جنگ کرده آنان را تا «هنگری» راندند و شهر «وین»، پایتخت هنگری، را محاصره کردند و دریای مدیترانه را پیموده تا کرانه اسپانیا رفتند و اروپا را به لرزه درآوردند. آنگاه به مشرق رو آوردند و عراق را مسخر ساختند و به سمت جنوب غربی حمله آورده شام و مصر را گرفتند... در زمان سلطان سلیمان عثمانی وسعت ممالک عثمانیان از «بوداپست» تا اسوان و کرانه نیل، از رود فرات تا تنگه «جبل طارق» امتداد یافت (۹۷۴- ۹۲۶) و تمام ممالک غربی اسلامی به تصرف دولت عثمانی درآمد... در همان ایام پادشاهان صفوی نیز در ایران برخاسته دولت شیعی اسلامی بزرگی تشکیل دادند و تمام شیعیان را در زیر پرچم یک حکومت شیعی در آوردند...»
شاید همین سطور بالا برای درک اهمیت ظهور امپراتوری عثمانی و تغییرات عظیمی که در پی آن در سراسر جهان- بویژه در قلمرو مسلمانان پدید آمد، بسنده باشد. اما سقوط این امپراتوری نیز، مانند ظهور آن پیامدهای عظیمی داشت. بسیاری از گرفتاری ها و مجادلات امروزی کشورهای خاورمیانه از پیامدهای همان سقوط است که هنوز هم خاورمیانه را می لرزاند.
ترکان عثمانی در بستر تاریخ
سلسله سلاطین عثمانی را، «عثمان اول» در آغاز قرن هشتم هجری قمری (سده چهاردهم میلادی) تأسیس کرد. عثمان از قوم ترک زبان «اُغوز» (یا:غُز) بود که نام قسمتی از طوایف ترکان شرقی است که از قرن چهارم ه.ق در کشورهای اسلامی شرقی شهرت یافتند و بعدها سلسله های سلجوقیان و سلاطین آل عثمان (عثمانیان) و... از میان آنان برخاستند. دین مبین اسلام در اواخر قرن چهارم ه.ق در میان آنها رواج یافت. غزها از راه های گوناگون با اسلام آشنا شدند: نخست از طریق حمله ها و حمله های متقابل میان آنان و «غازیان» مسلمانان عهد سامانیان در مرزهای جنوبی سرزمین غزها و اسیرانی که دو طرف از یکدیگر می گرفتند؛ دوم، به وسیله بعضی از صوفیان مرزها؛ بالاخره و شاید مهم تر از همه، از طریق بازرگانی. گسترش غزها به طرف جنوب از سال های اخیر قرن چهارم ه.ق آغاز شد و پس از آن، مخصوصاً در دهه چهارم قرن پنجم ه.ق، به وسیله سلجوقیان که از خاندان های معروف غز بودند به اوج خود رسید.
سلجوقیان (شامل پنج شعبه) در فاصله سال های ۴۲۹ ه.ق تا اوایل قرن هشتم در بلاد خراسان، عراق، کرمان، شام و قسمتی از بلاد روم فرمانروایی کردند. مؤسس دولت این طایفه در واقع همان «سلاجقه بزرگ» بودند که قلمرو آنها در دوره اقتدارشان از کاشغر تا حلب وسعت داشت، عنوان «سلطان» مختص آنان بود و حوزه فرمانروایی شان تقریباً به حدود مملکت ساسانیان رسید. سلجوقیان در تاریخ ایران تأثیر شگرف کردند. وسعت قلمرو توسعه فتوحات سلاجقه در حوزه اسلام باعث افزایش انتشار زبان فارسی شد و بدین گونه بود که زبان و ادب ایران در اقطار آسیای صغیر انتشار یافت.
با توجه به آنچه گفتیم، به نظر می رسد که تاریخ عثمانیان را می باید از تاریخ سلاجقه آغاز کنیم، زیرا بخشی از آنان (یعنی سلاجقه روم) نخستین ترکانی بودند که بر آسیای صغیر حکومت کردند و از دوره سلجوقیان بود که به تدریج اسلام و زبان ترکی جایگزین مسیحیت و زبان یونانی شد. اما طوایف ترک زبان سابقه ای بسیار دیرین تر در تاریخ دارند.