تحقیق حاشیه نشینی و مشکلات آن

مقدمه:

جمعیت انبوهی که در شهرها ، شهرکها و آبادیهای اطراف تهران و مناطق فقیرنشین داخل تهران زندگی می کنند وبا رشد بی رویه ای افزایش می یابد، درواقع اغلب همان کسانی هستند که درمفابله با محدودیتهای پیش گفته، عدم توانایی مالی در تهیه مسکن درداخل محدوده شهر تهران یا مشکلات دیگر در محل سکونت فبلی، مسکن خود را به خارج از محدوده یا مناطق حاشیه ای داخل شهر منتقل کرده اند و در عمل باید جزء جمعیت شهر تهران به شمار آیند.

چرا که هیچ یک از این محلات، آبادیها، شهرکها و حتی شهرهایی که جمعیت آنها به سرععت رشد می کنند مانندمحله های فقیر نشین داخل شهر جاذبه ای جز مجاورت با شهر تهران ندارند که البته وجود رفاه نسبی، تفریح و سرگرمی برای مردم بویژه برای جوانان از عوامل مهم جذب کننده در شهرهای بزرگی چون تهران بوده است.

افزایش جمعیت شهر تهران و به همراه آن گسترش فیزیکی شهر واضافه شدن فواصل شهری، ارائه خدمات را مشکل و گران گرده و مسائلی نظیر کمبود، گرانی، نامناسب و غیر بهداشتی و بالاخره فرسوده، بودن مسکن ، کمبود آب وبرق، تلفن، کمبود فضای سبز ، آلودگی و ترافیک . کمبود فضای آموزشی، کمبود امکانات پزشکی و دهها مشکل دیگر را به وجود آورده است.

باید خاطرنشان کرد که افزایش جمعیت در خارج از محدوده خدماتی که به طور مستقیم و درموارد غیر مستقیم از خدمات شهری استفاده می کنند باعث شده این مشکلات از عمق و وسعت بیشتری برخوردار گردیده و مشکل جدیدی را در زندگی شهری بوجود بیاورد که ما از آن تحت عنوان حاشیه نشینی  نام می  بریم.

افرادی که د راین مناطق ساکن می شوند کسانی هستند که توانایی تهیه مسکن درمناطق دیگر شهر که از امکانات و خدمات نسبتاً بیشتری برخوردار هستند را ندارند.

اغلب ساکنان این مناطق را شهر نشینان یا روستائیان مهاجر فقیری تشکیل می‌‌دهند که جهت تأمین هزینه های زندگی در داخل شهر مشغول به کار بوده و برای رسیدن به محل کار باید هر روز مسافت زیادی را طی کنند. بنابر این رفت و آمد و هزینه های آن از مسائلی است که برای این افراد از اهمیت خاصی برخوردار است.

کمبود آب و فقدان سیستم آبرسانی مناسب نیز از مشکلات دیگری است که اهالی این مناطق با آنان روبه رو هستند به نحوی که در بعضی از این مناطق، آنها مجبود به خرید آب از تانکرهای حامل آب می باشند.

فقدان سیستم جمع آوری زباله و شبکه فاضلاب و هزینه هایی که دفع زباله به همراه دارد موجب بروز آلودگی در این مناطق گردیده واین آلودگی و بیماریهای ناشی از آن به دلیل فقیرنشین بودن آین مناطق و عدم وجود حمایت های اجتماعی امکان تشدید ففر اقتصادی را فراهم می سازد.

تراکم جمعیت و نامناسب بودن مسکن فقر مالی و فرهنگی، فقدان تاسیسات و تسهیلات شهری از جمله مشکلاتی می باشند که ساکنین این مناطق را آنها روبرو هستند.

اگر از دیدگاه تئوریک به این موضوع نگریسته شود می توان مشاهده کرد که مشکلات ناشی از حاشیه نشینی دارای پیامدهای اجتماعی روانی به عنوان یک عامل مهم درحفظ نظم و ثبات اجتماعی مورد توجه قرار گرلفته و میزان گرایش به رفتار ضد اجتماعی که معمولاً انتظار می رود در ناطق حاشیه نشین از درجه بالائی برخوردار باشد وامکان رواج اخرافات اجتماعی و فرهنگی واقتصادی را در میان ساکنان این مناطق افزایش دهد بررسی می شود.

بیان مسئله:

در کشورهای در حال توسعه به علت رشد سریع جمعیت و عوامل گوناگون مانند عدم تقسیم مناسب امکانات شهری، مسئله مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به سوی شهرهای بزرگ یک امر عادیست. درایران نیز از این بعد به علت مسائل خاص جغرافیائی و دیگر مسائل شهرهای بزرگ خصوصاً شهری مانند تهران، دچار مشکل مهاجرت گردیده اند. د ررژیم گذشته در بیش از سه دهه، تهران چنان رشد یافت که با گذشته خود فاصله گرفت.

از سال 1356 و با شروع انقلاب و آشوبهای شهری و بعد از آن ، چنگ تحمیلی باعث گردید که افراد بیکار ساکن د ر روستاهای کوچک و بزرگ و شهرهای کوچک، جهت یافتن کار هر چند کاذب روانه شهرهای بزرگ بخصوص حاشیه تهران گردند.

این مهاجران به علت فقر اقتصادی و گرانی مسکن، قادر به خرید خانه در تهران نبودند، و در نتیجه به حاشیه های این شهر که در حال حاضر عمدتاً در حوزه حومه جنوب تهران قرار دارند. هجوم برده اند و به علت برخورد قاطع با این مهاجران و عدم برنامه ریزی جامع و مناطق، حریم تهران گسترش بی رویه‌ای یافته تا آنجا که روستاهای چند سال گذشته به شهرکهای بزرگ فاقد امکانات رفاهی، آموزشی، درمانی و ... تبدیل گردیدند.

به طور نمونه می توان به جاده نظامی د رمسیر جاده ری- ورامین اشاره کرد که در سال 1356 فقط سه خانوار در آن زندگی می کردند ولی امروز دهها هزار نفر جمعیت دارد.

به طور کلی مجموعه روستاها و شهرکهای حوزه جنوب حومه تهران امروز با کمبود امکانات رفاهی از طرفی و رشد جمعیت مهاجر از طرف دیگر و همچنین رشد مجتمع های ساختمانی در بخشی از مناطق آن و عدم اعطای مجوز ساخت و ساز در برخی دیگر از مناطق آن، مسائل و مشکلاتی را به وجود آورده است که موجب نارضایتی مردم این مناطق شده است.

ذیلاً خلاصه مشکلاتی را روستاها و محله های خارج از محدوده شهری (محلهای حاشیه نشین) با آن مواجه اند عنوان می شود:

مسکن:

کمبود مسکن در این نقاط مسئله ای حاد گشته است. عدم اجازه ساخت وساز از طرفی و رشد جمعیت که خصیصه ذاتی روستائیان مهاجر است از طرفی دیگر باعث ایجاد مشکلات و نابسامانیهائی درآن خانواده ها نهایتاً جامعه شده است.

مشکلات شهری:

تشکیل این روستاها و شهرک ها در حریم شهر موجب شده تا در حوزه خدمات شهری قرار نگیرد و عدم خدمات رسانی و تامین امکانات مورد نیاز شهرکها و روستاهای واقع د رحریم باعث شده تا این محلمه ها همواره با مشکلات بهداشتی، آموزشی، خدماتی و ... مواجه بوده که به نارضایتی ساکنان آن نیز منجر گردیده است.

3- آب آشامیدنی:

برای مثالی از مشکل آب آشامیدنی می توان به منطقه 20 تهران اشاره کرد. آب شرب اغلب روستاها و شهرک های این منطقه از طریقی کاملاً نامناسب (مانند آبرسانی با تانکرهای غیر بهداشتی و...) تأمین می شود که مشکلات عدیده ای را در سطح منطقه بوجود آورده است.

4-مشکلات اقتصادی:

گذشته از ساکنان بومی که به کشاورزی و دامداری مشغول می باشند بقیه تازه واردان همیشه با فقر سر در گریبانند، بیکاری و فقدان تخصص کافی موجب گردیده تا شغلهای کاذب و خرید و فروش مواد مخدر و کالاهای غیر قانونی و... در مناطق حاشیه ای رواج بسیار داشته باشد.

5- مشکلات فرهنگی:

به علت پایین بودن سطح تحصیلات و اختلاط فرهنگی ، فرهنگ شهر نشینی در بین اغلب ساکنان حاشیه نشین وجود نداشته واین عدم وجود فرهنگ شهر نشینی در بین ساکنان باعث گردیده تا مشکلات ادارات مختلف را در سطح شهر دو چندان نمایند (مانند استفاده غیر مجاز از سیمهای برق و بهره برداری

غیر متعارف از شبکه آبرسانی و...)

فقدان ویا کمبود کتابخانه ، تمکانات آ‎موزشی و ... موجب گردیده تا جوانان به جای پرداختن به سرگرمیهای سازنده به کارهای خلاف و ناشایست روی آورند وبه سوی کژ رفتاری گام بردارند.

6- مشکلات آموزشی:

تقریباً تمام روستاها و شهرک های حاشیه ای با کمبود فضای آموزشی مواجه اند ودر صورت داشتن فضای آموزشی از امکانات آموزشی کافی بی بهره اند برای مثال از آموزگارانم تازه کار در امر تدریس استفاده می گردد که فاقد توانایی آموزشی کافی بوده و در نتیجه افت تحصیلی در بین دانش آموزان امری عادی شده است.

7- مشکلات اداری:

کمبود مراکز اداری وتداخل وظایف ادارات موجود، موجب شده تا حاشیه نشینان برای پیشبرد ابتدائی کارهای اداری خود مجبور به صرف وقت زیاد و تحمل مشفات فراوانی گردیده وبه تبع آن رشد نارضایتی را شاهد باشیم که زمینه ساز اعتراضات اجتماعی نیز می باشد.

8- کمبود امکانات بهداشتی، پزشکی

کمبود امکانات بهداشتی، پزشکی و دارویی و نیز فقدان آنها در اکثر قسمتهای خارج از محدوده در حالی که حداقل به یک درمانگاه و مرکز بهداشتی نیازمند است، کاملاً مشهود است.

9- عدم وجود بهداشت محیط زیست:

وجود کارخانه ها، کانال های فاضلاب، کارخانه های دقاغی، روده پاک کنی، قالیشویی، ریخته گری و ...، درکنار صنایع بزرگ مثل پالایشگاه، کارخانه سیمان و ذوب مس که تولید کننده بوی نامطبوع و گرد و غبار مواد شیمیایی گوناگون می باشند، اثرات سوء بر روی زندگی و محیط زیست حاشیه نشینان دارد.

    اهداف تحقیق:

همانطوری که اشاره شد هدف اصلی این تحقیق بررسی تاثیر حاشیه نشینی و مشکلاتی آن در پیدایش و شیوع فرهنگی نامتناسب با فرهنگ اصیل اسلامی ایرانی و گرایش یه رفتارهای غیر اجتماعی در میان ساکنان این مناطق می باشد. ارائه تعریفی از حاشیه نشینی و توصیف منطقه ای حاشیه نشین در شهر تهران و خصوصیات و ویژگیهای آن و همچنین مشکلاتی که این شکل از زندگی برای ساکنان چنین مناطقی به همراه آورده است از موضوعات مورد بررسی این تحقیق را تشکیل می دهد.

بررسی پیامدهای اجتماعی و روانی، خصوصاً گرایش به رفتار ضد اجتماعی در مناطق حاشیه نشین و میزان تاثیری که مشکلات این نوع از زندگی در بروز چنین گرایشی دارد. هدف دیگری است که در این تحقیق دنبال می شود به همین جهت در تحقیق حاضر ابتدا به توصیف پدیده حاشیه نشینی پرداخته و پس از طرح مباحث نظری وتعریف مفاهیم کلیدی مشکلات زندگی و علل گرایش به رفتار ضد اجتماعی بررسی خواهد شد.

پس:

الف) از آنجا که هر جامعه ای ویژگیهای خاص اجتماعی خود را دارا می باشد در این تحقیق برآنیم تا با بررسی نظریات تئوریک موچود در زمینه بحث حاشیه نشینی میزان انطباق آنان با جامعه ایران و بخصوص شهر تهران را مشخص کرده در موارد عدم انطباق علت یا علتها را بیان نمائیم.

ب) هدف دیگر تحقیق حاضر شناخت آسیب پذیریهای اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی و موقعیتهای زمینه ساز مشارکت قشر حاشیه نشین در بحرانها و اعتراضات اجتماعی می باشد.

از آنجا که اکثر محققان به توصیف حاشیه نشینی توجه کرده و کمتر به تهدیدات و آسیب پذیریهای جامعه نشینی پرداخته اند، لازم است تا با بررسی از این دیدگاه تنگناها و کاستیهای این قشر از جامعه مورد مطالعه قرار گرفته وتاثیرات آسیب پذیریهای اجتماعی ، فرهنگی، اقتصادی و... بر جامعه حاشیه نشین و عوامل زمینه ساز مشارکت این قشر در اعتراضات و شورشها مورد تحقیق و مطالغه قرار گیرد.

روش تحقیق:

دراین تحقیق از روش کتابخانه ای در بخشهای تئو.ری برای بررسی تظریات اندیشمندانی چون رابرت پارک[1]، امیل دورکهایم[2]، مایکل تودارو[3]، آلبرت کوهن[4]، رابرت مرتون[5] و ... که در زمینه مسائل شهری و حاشیه نشینی در جهان قرن بیستم، ابراز عقیده کرده اند استفاده شده است.

و بخش دیگری با روش میدانی دررابطه با قسمت مطالعه موردی در محله نعمت آباد تهران به لحاظ اجتماعی آن منطقه بیشتر با استفاده از روش مشاهده توصیف و مصاحبه استفاده گردیده است.