سکه عبارت از یک تکه فلز است که وزن و عیار مخصوص دارد، با علامت مخصوص یا مهر کسانی که آن را ضرب می کنند.اولین سکه هائی که در دنیا ساخته شد هفت قرن قبل از میلاد مسیح بود که توسط لیدی ها ساخته شد، آنها قوم ثروتمند و با قدرتی بودند که در آسیای صغیر می زیستند.
این سکه های اولیه از جنس مخصوصی که الکتروم نام داشت ساخته می شدند. الکتروم یک ترکیب طبیعی است که 75 درصد طلا و 25 درصد نقره دارد. این سکه ها به شکل و اندازه یک لوبیا بوده اند و تقریباً یک پول رسمی محسوب می شدند. سپس یونانی ها هم به تقلید آنها از این فکر که یک پول رسمی فلزی رسمی داشته باشند استقبال و بنابراین شروع به ساختن پول سکه ای کردند.
بدین ترتیب، حدود صد سال بعد، بسیاری از شهرهای سرزمین بزرگ یونان و آسیای صغیر، در جزایر دریای اژه و سیسیل و جنوب ایتالیا برای خود ضرابخانه داشتند. سکه های طلا با ارزش ترین سکه ها به حساب می آمده اند. بعد هم سکه های نقره ای و بالاخره سکه ها مسی.
ضرب سکه توسط یونانی ها حدود 500 سال دوام داشت. رومی ها هم این عقیده را پذیرفته و حدود 500 سال ضرب سکه را اجرا کردند. بعد کم کم هنر ضرب سکه آن حدت و شدت خود را از دست داده و از سال 500 تا حدود 1400، سکه های متعلق به این دوره خیلی نازک بوده و قابل توجه نبودند. اما در قرن پانزدهم، هنر ضرب سکه دوباره احیا و فلز، فراوان تر شد و استاد کاران این حرفه برای قلم زدن روی سکه ها به کار گمارده شدند.
اولین سکه های انگلیسی قبل از رسیدن رومی ها ضرب شده بودند و در زمان غلبه «نورمنها» قریب هفتاد ضرابخانه دایر، در این کشور وجود داشت. اما در سال 1850 ضرابخانه سلطنتی، تنها ضرابخانه انحصاری و تأسیس شده از طرف دولت بود.
تاریخچه سکه از صدر اسلام تا پایان دوره حکومت خوارزمشاهیان
قدرمسلم آن که، در مورد سیر و تحول و تکامل سکه در این سرزمین، نکات فراوان وجود دارد که نمی‌توان همگی آنان را در چنین مطلب فشرده‌ای فراهم آورد. بدین ترتیب این سری مطالب، تنها جهت آگاهی نخستین، برای خواننده جویا و نشانه راهی بس طولانی و پراهمیت برای پژوهشگر و محقق تواند بود.
دوره اشکانى، ساسانى
برخى از سکه هاى نقره موجود در دوره حاکمیت سلسله اشکانى و ساسانى ضرب شده اند که روى این سکه ها تصویر نقش برجسته و نیمرخ فرمانروا با نگاه به سمت چپ و بر پشت سکه نیز نقش آتشدان زرتشتى با شعله هایى که ازمیان آن متصاعد مى شود و غالباً نیز با دو نگهبان آتش آذربد ایستاده بر دو جانب آن مشهود است.
سکه هاى عرب ساسانى
سکه هاى موسوم به عرب ساسانى که در سالهاى 30 تا 80 هجرى قمرى رواج داشته در نگاه نخست شبیه سکه اى متعلق به اواخر دوره ساسانى مى نماید با چهره پادشاه و آتشدان لیکن ویژگى شاخص در این سلسله مسکوکات دعا یا عبارت دینى عربى است که در حاشیه روى سکه ضرب خورده و بیشتر از همه عبارت الحاقى (بسم الله) و (لله الحمد) مى باشد که این امر توسط حکام مسلمان درآغاز حاکمیت اسلام صورت مى گرفت و مجدداً سکه را نشر مى کردند.
سکه هاى ادوار اسلامى
در این بخش از مسکوکات موزه قم سکه هاى متعدد از جنس طلا و نقره متعلق به زمان حکومت خلفاى اموى و عباسى وجود دارد که نام حاکم و سال ضرب و محل ضرب به خط کوفى روى سکه مشهود است. سکه هاى اموى عمدتاً در شهرهاى دمشق و واسط، ضرب شده و سکه هاى دوره عباسى نیز در شهرهاى عباسیه، کوفه، بغداد، رى، نهاوند، اصفهان، ضرب گردیده است.
بخش دیگر سکه هاى ادوار اسلامى متعلق به دوران حکومت سلجوقیان، ایلخانان و امراء مظفرى، آل جلایر، تیمورى، صفویه و قاجارى است.
این بخش از سکه ها نیز عمدتاً در ضرابخانه هاى جرجان، نیشابور، بغداد، دامغان، رشت، فومن، تبریز، سمرقند، سارى، هرات، اصفهان، و... ضرب شده اند.
تعداد قابل توجهى از سکه هاى موجود که از جنس نقره مى باشد در ضرابخانه دارالایمان قم ضرب گردیده است.
سکه‌هایی با نام «عرب ساسانی» و «طبرستانی».
بعد از اسلام تا مدتها در ممالک ایران و روم-متصرفه اسلام-سکه‌های ایرانی و رومی متداول بود؛ ولی بتدریج حکام امویان و سپس عده‌ای از حکام عباسی-بویژه حاکم طبرستان-با حفظ شکل اصلی سکه‌های دوره ساسانیان به دور سکه‌ها کلماتی چون:«الله-محمد رسول الله-الله ربی-الااله الاالله محمد رسول الله» و امثال اینها را به خط کوفی اضافه کردند. همچنین عده‌ای از آنان اسامی خود را نیز در روی سکه و مقابل شک خسرو دوم-که در روی تمام سکه‌ها بود-به کوفی و گاهی به خط پهلوی ضرب می‌کردند.
آنچه از این قبیل سکه‌ها در زمان حکام اموی ضرب شده است بنام :«سکه‌های عرب ساسانی» و در دوره عباسی بنام:«سکه‌های حکام طبرستان» یا «سکه‌های طبرستانی» معروف شده است.
در روی سکه‌های عرب ساسانی بیشتر شکل خسروپرویز منقوش است و گاهی نیز یزدگرد سوم، و خیلی بندرت شکل بهرام پنجم هم دیده می‌شود.
در روی سکه‌های عرب ساسانی نامهایی از قبیل:«معاویه عبدالله بن زبیر»-«عبدالله الملک بن مروان»-«زیاد بن ابی سفیان»-«عبدالله عمر»-«سلم بن زیاد» و غیره دیده می‌شود.
آنچه را که در تاریخ سکه‌های بعد از اسلام دقت کنیم-دردوران دو خلیفه اول راشدینا-(بوبکر و عمر)-از این قبیل نام‌ها و یا اضافه کردن: «بسم الله»، «الحمدالله» و امثال آنها دیده نمی‌شود، و سکه‌هایی که در این دوره در ایران رواج داشته، همان سکه‌های دوره ساسانی بود. ولی از زمان عثمان و حضرت علی(ع) کلمات اسلامی به خط کوفی به بعضی از سکه‌ها اضافه شده است، ودر تاریخ سکه‌هایی را که مقارن با خلافت عثمان و حضرت علی(ع) بوده و کلمات اسلامی بدان اضافه شده است، آمده است .
سکه‌های مفرغی دوره سلاجقه آسیای صغیرو
سکه‌های عرب ساسانی در دوران خلفای اموی، صورت خسرو دوم در ایران ضرب شده است.
در روی سکه، کنار شکل خسروپرویز «محمد رسول الله» نقش بسته شده بود. از آنجا که در هیچ یک از کاتالوگ‌ها و فهرست‌ها نظیر آن دیده نمی شود بنظر می‌رسد این سکه از ایندوره منحصر به فرد می‌باشد.
در این دوره بندرت سکه‌هایی هم یافت می‌شود که در یک طرف آنها-و بصورت- سکه‌های مفرغی که در سالهای اولیه اسلام ضرب شده است.
- در سکه‌های دوره ساسانی-شکل خسروپرویز دیده می‌شود و در پشت آنها بجای آتشدان و دو سرباز جملات:«لااله الا الله محمد الرسول الله» به خط کوفی ضرب شده است.
اما سکه‌های دوره اول طبرستانی به نام خود حکام و باقی ماندگان ساسانی بنامهای:«خورشید»-«داد برزمهر» و غیره است. و سکه‌های بعدی طبرستانی بنام حکام خلیفه عباسی در طبرستان مانند:
سکه‌های مفرغی دوره اشکانیان
«عمربن علا»-«خالدبن برمک»-«یحیی»-«سعید بن دعلج»-«عدید»-«سلیمان»-«هانی»-«مقاتل» و غیره دیده می‌شود.
سکه‌های طلا و نقره دوره خلفای عباسی
سکه‌های طلا و نقره دوره خلفای عباسی
سکه‌های طلا و نقره دوره خلفای اموی
سکه‌های نقره دوره خلفای
اموی
دوره کوتاه مدت، دگرگونی شکل سکه‌های ایرانی
بنابر آنچه مورخان نوشته‌اند: درخلال سکه‌های ساسانی و عرب ساسانی، در دوران خلفای اموی واقعه‌ای اتفاق افتاد که «عبدالملک بن مروان» با کمک فکری«حضرت امام محمد باقر(ع)» به ضرب سکه‌های اسلامی اموی اقدام کرد.
«دمیری» در کتاب «الحیوان» و «بیهقی» در کتاب «المحاسن و المساوی» شرح واقعه را به تفصیل آورده‌اند که اصل آن چنین است:
-هارون الرشید روزی در دربار خود به مقدارزیادی سکه که در پیش رو داشت اشاره کرد و به اطرافیان خود گفت که این سکه‌های اسلامی در زمان عبدالملک بن مروان ضرب و رایج شده. در آنزمان کشور روم کالاهایی به مصر صادر می‌کرد، و ضمن آن کالاها پارچه‌هایی بود که بر روی آنها به زبان رومی کلماتی چاپ شده بود. بعد از ترجمه آن کلمات متوجه شدند- -اصطلاحاتیاز مسیحیت است.
امام باقر (ع) و پیشنهاد ضرب سکه
کمال الدین دمیرى در کتاب حیاه الحیوان و مقریزى در کتاب شذرات العقود از کسائى نقل کردهاند که روزى در مجلس هارون الرشید سخن از اولین نفوذ اسلامى به میان آمد، در آن مجلس تاریخچه نخستین سکههایى که بر آنها شعارهاى اسلامى نقش بسته چنین مطرح شد:
در آغاز، کاغذ از جانب رومیان به مملکت اسلامى وارد مىشد، در آن روزگار بیشتر مردم مصر نصرانى بودند و همکیش پادشاه روم به حساب مىآمدند.از این رو، بر حاشیه کاغذهایشان با خط رومى این کلمات: (پدر، پسر و روح القدس) نقش بسته بود.
این نوع کاغذها در جامعه اسلامى از آغاز تا عصر عبد الملک مروان رواج داشت تا این که عبد الملک از کسى که زبان رومى مىدانست، خواست تا آن کلمات را براى او ترجمه کند.پس از ترجمه کلمات، عبد الملک برآشفت و گفت: این شایسته نیست که در سرزمین اسلام، شعار نصرانیت به وسیله این اوراق در حد وسیعى منتشر شود.
از اینرو، به عبد العزیز مروان که برادر او و نماینده و کارگزار وى در مصر بود، دستور داد تا این حاشیهها را از بین ببرد و دستور دهد تا سازندگان کاغذ بر حاشیه کاغذها آیاتى از قرآن بنویسند.
دستور از میان بردن حاشیههاى رومى به سایر کارگزاران حکومت در سایر شهرها نیز ابلاغ گردید.
کاغذها با حاشیههاى جدید با گذشت زمان رواج یافت و به سرزمین روم نیز رسید.پادشاه روم از این برنامه ناخشنود شد و به عبد الملک نامه نوشت و از او خواست تا حاشیههاى رومى را دوباره به کارگیرد و رواج دهد.
نامه را همراه با هدایا به سوى عبد الملک گسیل داشت، اما عبد الملک نامه و هدایا را پس فرستاد، این کار دو مرتبه دیگر با هدایاى بیشتر صورت گرفت.در مرتبه آخر، پادشاه روم تهدید کرد که اگر حاشیهها به صورت نخست باز نگردد، بر روى سکه‌ها، دشنام به پیامبر اسلام را نقش خواهد زد.