خشخاش یک گیاه علفی یکساله است که از تیر تا مرداد گل می دهد و قرنهاست که کشت و کار می شود. خشخاش به احتمال زیاد بومی خاورمیانه است ولی امروزه در مناطق معتدل نیمکره شمالی برای دانه های روغنی آن و بعنوان داروی گیاهی و برای تولید تریاک در کشورهای مناطق مدیترانه ای تا کشورهای نیمه حاره آسیا,. چین و ژاپن کشت می شود. کشت و کار خشخاش در اروپا و آسیا بنظر می رسد از شرق به غرب بوده است. ماده خامی که جنبه دارویی دارد ماده شیرمانندی است که در اثر ایجاد بریدگی روی کپسولهای نارس خارج می شود. منابع اصلی تریاک کشورهای ترکیه (آسیای صغیر), هند, شوروی سابق و چین می باشد. کپسول های خشک شده ماده خام دارویی در بسیاری از کشورهای اروپایی هستند. تریاک خام و کپسولهای خشک حاوی الکالوئیدهای بی نهایت سمی هستند که بیش از ۲۰ تای آنها تاکنون شناسایی شده اند.
تریاک حاوی حدود ۱۲ درصد مورفین و کپسولهای خشک خیلی کمتر یعنی ۳/۰ تا ۲/۱ درصد مورفین دارند. مهمترین الکالوئیدهای تریاک شامل مورفین, نارکوتین,. پاپاورین, کدئین, تبائین و نارسئین می باشند. مورفین درد را کاهش می دهد حتی زمانی که داروهای استاندارد تاثیری ندارند و بر مرکز عصبی مسکن است. کدئین اثرات کشنده درد داروهای متعدد را کاهش می دهد و تمایل به سرفه کردن را متوقف می کند. پاپا ورین انقباضات عضله شل را تخفیف می دهد. در داروسازی این الکالوئیدها جزئی از داروها هستند. مورفین و تریاک خام تابع قوانین بین المللی مواد مخدر هستند و بنابراین تولید آنها و داروهای ساخته شده از آنها تحت نظر دولتها می باشند.
تیرهٔ خشخاش (Papaveraceae)
گیاهان این تیره عموماً علفى همراه با شیرابه‌اى شیرى‌رنگ است. برگ‌هاى آنها متناوب یا قاعده‌ای، به‌ندرت متقابل، ساده یا منقسم به‌صورت دسته‌اى و بدون گوشواره هستند. گل‌آذین گرزن یا منفرد، هر گل شامل ۲ تا ۴ کاسبرگ یا به تعداد بیشتر، به‌صورت جدا یا به‌ندرت پیوسته و زودافت، داراى چهار تا تعداد زیاد گلبرگ و معمولاً ۴ عدد، تعداد زیادى پرچم، ۲ برچه و یا به تعداد زیاد، پیوسته و به‌ندرت آزاد یا تقریباً آزاد، تخمدان شامل یک تا تعداد زیادى تخمک و میوهٔ آن کپسول است.
شرح خصوصیات مهمترین گونه هاى علف هرز موجود در این تیره به قرار زیر است:
گل دختر - شقایق شاخدار
شقایق - خشخاش هرز
گل عروس بنفش
گل دختر - شقایق شاخدار
نام علمى: Glaucium corniculatum (L.) Rudolph
نام انگلیسى: Black -spot horn poppy, Red horned popy, Redcelandine
گیاهچه
لپه‌ها تخم‌مرغى کشیده، حاشیهٔ آن داراى لوب‌هاى عمیق و بدون دندانه هستند. اولین برگ‌هاى حقیقى سه‌گوش، به رنگ سبز روشن و شامل لوب‌هاى مثلثى و نوک‌تیز، برگ‌هاى بعدى داراى بریدگى‌هاى عمیقى که منجر به تشکیل برگ‌هاى شانه‌وش با کرک‌هاى خشن و میخک و سیخک مانند مى‌شود. گیاهچهٔ این گیاه بزرگتر از گیاهچه‌هاى گونه‌هاى مشابه این جنس است.
گیاه کامل
- اندام‌هاى رویشى :
گیاهى یکساله، گاهى دوساله، به ارتفاع ۳۰ تا ۴۰ سانتى‌متر که توسط بذر تکثیر مى‌یابد. ساقهٔ آن ساده، کرک‌دار و به رنگ ارغوانى متمایل به آبى است. برگ‌ها نیز تقریباً هم‌رنگ ساقه، سرنیزه‌اى شکل، و شامل بریدگى‌هاى عمیق که تا وسط برگ ادامه دارند، در نتیجهٔ حاشیهٔ برگ لوبدار است. لوب‌ها باریک و دور از هم هستند.
این گیاه داراى برگ‌هاى روزت نیز هست که دمبرگ‌دار بوده و انتهاء آنها مثلثى شکل است. برگ‌ها پوشیده از کرک‌هاى پشمى است.
اندام‌هاى این گیاه داراى شیرابهٔ زرد رنگ است.
- اندام‌هاى زایشى:
گل‌ها به رنگ قرمز یا نارنجى و همراه با لکه‌هاى سیاه‌رنگى است که در قاعدهٔ آن دیده مى‌شود. گلبرگها ۵/۱ تا ۳ سانتى‌متر طول دارند.
میوهٔ این گیاه کپسول خورجین مانند، استوانه‌اى شکل، باریک و ظریف، به طول ۱۰ تا ۲۰ سانتى‌متر و بیشتر راست و کرک‌دار است.
موسم گلدهى آن نیمه‌هاى اسفندماه تا اردیبهشت ماه است.
محل رشد و پراکنش
این علف هرز به‌طور طبیعى در مناطق مدیترانه‌اى مى‌روید و بومى نواحى مرکزى اروپا است. در ایران نیز بیشتر در مراتع و مزارع دیم به‌ویژه گندم مشاهده مى‌شود و در زمین‌هاى سنگلاخی، زراعى و خشک و به‌خصوص در خاک‌هاى آهکى و بایر قدرت رویش مناسبى دارد.
شقایق - خشخاش هرز
نام علمى: Papaver dubium L,Syn. P.modestum jordan, P.laevigatum M.B,P. nothum steven, p. turbinatum D.C
نام انگلیسى: Field poppy, Long- headed poppy
گیاهچه
لپه‌ها سبز رنگ، بسیار کوچک و به طول ۲ تا ۳ میلى‌متر هستند. برگ‌هاى روزت پوشیده از کرک‌هاى خشن و سیخک مانند است. اولین برگ‌هاى حقیقى گاهى مثلثى شکل که بعداً به‌صورت سه قسمت با دندانه‌هاى سینوسى تا لوبدار شکل مى‌گیرد.
گیاه کامل
- اندام‌هاى رویشى :
گیاهى یکساله، ایستا، به ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتى‌متر که توسط بذر تکثیر مى‌یابد. ساقهٔ آن منشعب و در بخش‌هاى پائین کرک‌دار است و تراکم کرک‌ها در بخش‌هاى بالائى کمتر است. برگ‌هاى این گیاه دمبرگ‌دار، در بخش‌هائى از طول ساقه بدون دمبرگ، ساده یا دوشانه‌ای، با قطعات سرنیزه‌اى شکل تا باریک و پوشیده از کرک‌هاى نرم و خوابیده هستند.
- اندام‌هاى زایشى :
گل‌ها به رنگ قرمز روشن، گاهى توأم با لکّه‌هاى سیاه‌رنگ بوده و نسبتاً بزرگ هستند. گلبرگ‌هاى این گیاه مدوّر، کاسهٔ گل پوشیده از کرک‌هاى تار مانند، بساک‌هاى پرچم بنفش رنگ و دمگل‌ها به‌طور متراکم پوشیده از کرک هستند.
میوهٔ این گونه کپسول، چماقى شکل، طول آن چندین برابر عرض و بدون پرز مى‌باشد. بذرها کلیوى شکل، به طول تقریبى ۷/۰ تا ۸/۰ میلى‌متر به رنگ ارغوانى متمایل به سیاه و داراى سطحى مشبک شبیه کندوى زنبور است. هر گیاه قادر است حدود ۱۸،۰۰۰ بذر تولید کند.
موسم گلدهى این گیاه اردیبهشت تا خردادماه است.
محل رشد و پراکنش
این علف هرز بیشتر در زمین‌هاى خشک و بایر مشاهده مى‌شود و خاک‌هاى لومى و حاصلخیز را ترجیح داده و معمولاً در زمین‌هائى با بافت سنگین و آهکى رشد مى‌کنند. این گونه در مراتع و مزارع غلاّت به‌عنوان علف هرز مى‌روید.
گیاهچه
لپه‌ها سبز رنگ، بسیار کوچک و به طول ۲ تا ۳ میلى‌متر هستند. برگ‌هاى روزت پوشیده از کرک‌هاى خشن و سیخک مانند است. اولین برگ‌هاى حقیقى گاهى مثلثى شکل که بعداً به‌صورت سه قسمت با دندانه‌هاى سینوسى تا لوبدار شکل مى‌گیرد.
گیاه کامل
- اندام هاى رویشى :
گیاهى یکساله، ایستا، به ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتى‌متر که توسط بذر تکثیر مى‌یابد. ساقهٔ آن منشعب و در بخش‌هاى پائین کرک‌دار است و تراکم کرک‌ها در بخش‌هاى بالائى کمتر است. برگ‌هاى این گیاه دمبرگ‌دار، در بخش‌هائى از طول ساقه بدون دمبرگ، ساده یا دوشانه‌ای، با قطعات سرنیزه‌اى شکل تا باریک و پوشیده از کرک‌هاى نرم و خوابیده هستند.