از آنجایى که کشت و تجارت توتون و تنباکو از منابع مهم درآمد تعدادى از کشورها است تولیدکنندگان سیگار تبلیغات شدیدى در مورد سیگارهاى جدید با فیلترهاى مناسب مى‌نمایند که باعث گردیده مصرف دخانیات از اواسط قرن بیستم به بعد شدیداً رو به فزونى بگذارد. در نتیجه تحقیقات اپیدمیولوژیکى که در ۲۰ سال اخیر در زمینه سیگار و اثرات سوء آن بر سلامتى به‌عمل آمده، خطرات آن بیش از پیش به ثبوت رسیده است.
اولین تأثیرى که استعمال دخانیات بر روى شخص مى‌گذارد مربوط به نیکوتین موجود در آن مى‌باشد گرچه قیر، اکسید دو کربن و بعضى مواد دیگر نیز ممکن است مضر واقع شود. به‌طور تجربى ثابت شده است که قیر و بعضى دیگر از ترکیبات باعث ایجاد سرطان مى‌شوند. تأثیر استعمال دخانیات بر روى اشخاص مختلف متفاوت است. در بعضى ایجاد آرامش اعصاب و راحتى فکر مى‌کند و در بعضى دیگر باعث سردرد و تحریکات عصبى مى‌گردد. از لحاظ فیزیولوژیکى بعضى تغییرات را ذکر کرده‌اند مثلاً استعمال دخانیات باعث افزایش فشار خون و سرعت ضربان قلب مى‌گردد. دانشمندان ملاحظه کرده‌اند که حرارت انگشتان دست و پا کاهش مى‌یابد. اغلب اشخاصى که دخانیات استعمال مى‌کنند اشتهاى خود را از دست داده و وزن کم مى‌کنند و چون استعمال دخانیات را ترک مى‌کنند مجدداً اشتهاى خود را به‌دست آورده و بر وزن آنها اضافه مى‌گردد.
از لحاظ حرکتی، کسانى که دخانیات استعمال مى‌کنند کنترل کارهاى ظریف را از دست داده و دچار مختصرى لرزش مى‌گردند و حتى ممکن است این وضع به عضلات ظریف چشم نیز سرایت کند و در دید این عضو اختلال حاصل شود. بافت لثه‌ها، سینوس‌ها و حلق نیز اغلب اوقات به سبب تحریکات موضعى دچار اختلال و ناراحتى مى‌شوند. در سنوات اخیر مشاهده شده است که استعمال دخانیات در نزد زنان باردار و شیرده اثر نامطلوبى بر روى جنین و فرزند شیرخوار آنها گذارده است. معلوم شده است که نیکوتین از راه جفت عبور کرده وارد جریان خون جنین مى‌گردد و نیز وجود نیکوتین را در شیر مادران مشاهده نموده‌اند.
مطالعاتى که تاکنون دربارهٔ زیان استعمال دخانیات به‌عمل آمده هنوز کامل نبوده و اطلاعات دقیق و جامعى از لحاظ تأثیر شیمیایى و فیزیولوژیکى و آسیب‌شناسى آن به‌دست نیامده است به‌علاوه میزان ارزش فیلتر یا صافى که بعضى از کارخانجات دخانیات در انتهاى سیگار نصب مى‌کنند هنوز کاملاً مشخص و ثابت نگردیده و تحقیقات دربارهٔ آن به‌وسیله گروه‌هاى محققین در حال ادامه و انجام است.
آثار خاصى که استعمال دخانیات در نزد نوجوانان به‌جاى مى‌گذارد، عقب‌افتادگى رشد و نمو و کاهش قدرت انجام تمرینات ورزشى است. به موجب گزارش‌هاى رسیده در چنین اشخاص آثار خستگى زودتر از دیگران ظاهر مى‌شود. استعمال دخانیات سبب ضخیم شدن مخاط لوله‌هاى تنفسى گردیده و به‌علت ایجاد ترشح خلط، مجارى مسدود مى‌شود و در نتیجه انقباض عضلات مجارى تنفسى دست مى‌دهد که بالاخره مجارى تنگ شده و عبور هوا در آنها به کندى و سختى انجام مى‌گیرد.
با در نظر گرفتن سلامتى ها و اختلالات مهمى که ارتباط با سیگار کشیدن دارند و در ناتوانى و مرگ و میر پیش‌رس حتى در کشورهاى پیشرفته و توسعه‌یافته کاملاً مؤثر هستند مى‌توان گفت که تنها یک اقدام یعنى ترک سیگار مؤثرتر از هر اقدام دیگر در کلیه زمینه‌هاى طب پیشگیرى مى‌تواند سطح سلامتى را کاملاً ارتقاء بخشد و زندگى را طولانى نماید. در مورد پیشگیرى از مضرات سیگار به کودکان از همان زمان طفولیت باید تعلیم داد که سیگار نکشند و معلمین و والدین نیز خود لااقل جلوى اطفال سیگار نکشند.
جوانان را باید راهنمایى نمود که سیگار کشیدن را شروع ننمایند و در صورت شروع ادامه ندهند. باید حق افراد غیر سیگارى را براى تنفس هواى تمیز محفوظ نگه‌داشت و در مجامع عمومى و محیط بیمارستان‌ها و درمانگاه‌هاى خدمات پزشکى و بهداشتى سیگار کشیدن را ممنوع نمود. با این تفاصیل بسیارى از مصرف‌کننده‌ها با وجود دانستن مضرات سیگار، علاقه‌مند به کشیدن آن مى‌باشند و آموزش بهداشت در این زمینه با یکى از بزرگ‌ترین مشکلات خود روبرو گردیده است.
بنابراین در افراد سیگارى چنان‌چه قادر به ترک آن نگردند، به منظور کاهش خطرات ناشى از کشیدن سیگار، اصول بهداشتى زیر بایستى رعایت شود:
۱. کم کردن تعداد سیگار
۲. استفاده از سیگارهاى فیلتردار
۳. استفاده از انواع سیگارهایى با کیفیت مرغوب‌تر
۴. کم فروبردن دود
۵. باقى گذاشتن مقدار زیادى ته سیگار
۶. پک‌هاى کوتاه و کم
۷. باقى نگذاشتن سیگار در دهان در فواصل سیگار کشیدن
۸. خوددارى از روشن کردن سیگار نیمه سوخته
۹. تبدیل سیگار به پیپ و سیگار برگ.
جامعه در درجه اول باید با این مفهوم کاملاً موافق باشد که کلمهٔ بهداشت نه فقط به معناى تندرستى جسم مى‌باشد بلکه شامل سلامت فکر و کلیه خصوصیات معنوى افراد و متناسب با سنن و فرهنگ آن ملت است. در نتیجه همه عوامل و عناصر آلوده‌کننده و زیان‌آور سلامت اعم از جسمانی، روحى و اخلاقى را باید در نظر داشت. لذا هر جامعه مى‌باید با در نظر گرفتن مشخصات محلى و بومى سنن خود موازین بهداشتى را به‌کار بندد و نگذارد که احتیاجات و مقتضیات تجارى بین‌المللى موجب آشفتگى برنامه‌هاى بهداشتى آنها گردند.
در این رابطه کارخانجات سازنده دخانیات نیز براساس تعهدات قانونی، وجدانى و ملى خود موظف هستند با کمتر نمودن میزان قطران و نیکوتین، تغییرات لازم در نوع فیلترهاى سیگار، استفاده از انواع کم‌ضرر توتون و تنباکو و سایر اقدامات مثبت در جهت کمتر نمودن مضرات سیگار، در این امر مهم، سلامتى افراد را بر منافع شخصى خود ترجیح دهند.
سیگار بلای خانمانسوز
برای کسانی که هرگز سیگار نکشیده اند. همیشه این سؤال مطرح است که چگونه سیگاریها ، دود بسیار بدبو و زننده ناشی از سوختن کاغذ و تنباکو را حریصانه وارد ریه های خود کرده و با کمال جسارت آن را به اطرافیان خود نیز هدیه می کنند، و حتی نسبت به سلامتی دوستان وخانواده خود نیز توجهی ندارند. بسیاری از سیگاریها از عوارض دخانیات آگاهی دارند و حتی اگر خود نیز به این موضوع باور قلبی نداشته باشند، نظر غیرسیگاریها را در مورد سیگار و عوارض آن می دانند. بسیار غیر محتمل است که در حال حاضر یک فرد سیگاری با این حجم تبلیغات بر علیه سیگار و با عوارض بیشماری که از مصرف سیگار در خود و اطرافیان دیده است ادعا کند که سیگار هیچ تأثیر منفی بر سلامتی ندارد. پس چگونه است که هر روزه شاهدیم که افراد بیشماری در اماکن عمومی ، محلهای کار ،پارکها ، پایانه ها و منازل خود با فراغ بال و بی توجه به اطرافیان سیگار می کشند، قلیان چاق می کنند و این دود مهلک را با لبخند به یکدیگر تعارف می کنند.
ناآگاهی و نداشتن باور قلبی به عوارض دخانیات ، خطر کردن ، خشم پنهان، عدم احترام به حقوق دیگران و خودخواهی ، تجاهل و بی خیالی ، بیماریهای روحی و افسردگی و .... دلایلی است که شاید بتواند عمل بعضی از سیگاریها را توجیه کند ولی برای بسیاری از افراد سیگاری خصوصاً آنهایی که به سن میانسالی پا گذاشته و سالیان زیادی است که مصرف کننده دخانیات هستند، این دلایل صدق نمی کند. شاید در ابتدای مصرف جزو یکی از این گروهها بوده اند، ولی گذر زمان این زمینه ها را از بین برده است.آنچه که باعث شده که این افراد علی رغم آگاهی از عوارض دخانیات و قبح اجتماعی سیگار به مصرف آن ادامه دهند، ایجاد وابستگی به دخانیات است . با این وجود وابستگی به دخانیات را نمی توان به تنهایی به یک عامل ساده شیمیایی چون نیکوتین نسبت داد. وابستگی به دخانیات خود امری پیچیده با دلایل متعدد است که با ابعاد شخصیتی افراد و گروههای اجتماعی اقتصادی آنها ارتباطی تنگاتنگ دارد . سیگاری شدن یک فرد یک شبه شکل نگرفته است که بتوان با یک دارو و یا یک جلسه مشاوره او را درمان کرد.
کنترل دخانیات هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی نیاز به ایجاد تغییرات گسترده در سطح جامعه و در باورها و اعتقادات فردی و اجتماعی دارد. بسیار خوش بینانه است اگر ما انتظار داشته باشیم که با آموزش محض، و یا اعمال قانون و مقررات بدون ایجاد بستر مناسب ، مصرف دخانیات را کنترل کنیم. باید مسئولین و مردم به این باور دست یابند که مسئله کنترل دخانیات اولویت است و آنگاه از طریق ایجاد یک عزم ملی با همکاری تمامی سازمانهای دولتی و غیردولتی و مشارکت مردمی برنامه ای را برای مبارزه با این معضل بزرگ تدوین و اجرا کرد.
باید سیگاریهای ما باور کنند که اگر به مصرف سیگار ادامه دهند ، نیمی از آنها نهایتاً در اثر مصرف سیگار از بین خواهند .باید باور کنند که بیماریهای قلبی عروقی ، بیماریهای تنفسی و سرطان ریه عاقبت بسیاری از آنها خواهد بود و در صورت ادامه دادن به مصرف سیگار به طور متوسط حدود 5/7 سال از طول عمرخود خواهند کاست. باید باور کنند که مصرف سیگار همسر و فرزندان آنهارا در معرض بیماری و مرگ زودرس قرار می دهد و حتی جنین در شکم مادر را نیز از این قاعده مستثنی نیست.
خانواده ها باید بدانند که بیش از 90 درصد از اعتیادها در نوجوانان با مصرف دخانیات آغاز می شود و شروع مصرف سیگار جرأت بسیاری از جرائم را در جوانان ایجاد می کند. باید بدانند که بین سیگار و قلیان تفاوتی از نظر ایجاد وابستگی و عوارض وجود ندارد و مصرف قلیان در مکانهای تفریحی و پارکها حتی بصورت تفننی، نه تنها دیگران را در معرض آثار منفی دخانیات قرار می دهد بلکه به رواج این پدیده ناهنجار در میان نوجوانان و جوانان کمک می کند.
افراد غیرسیگاری باید بدانند که بسیاری از بیماریها و عوارض دخانیات در کسانی ایجاد می شود که خود سیگاری نبوده اند و تنها در معرض دود دخانیات قرار داشته اند. باید بدانند که بسیاری از عوارض دخانیات به میزان مصرف وابسته نیست و یکبار مواجهه نیز می تواند باعث بیماری شود.
تحقیقات نشان می دهد که میان مصرف سیگار و سواد ارتباط تنگاتنگی وجود دارد . نتیجه یک مطالعه که در سطح روستا صورت گرفته نشان داده میزان مصرف سیگار در افراد تحصیل کردها 12 درصد و در افراد بیسواد 60 درصد بوده است. سازمان بهداشت جهانی پیش بینی کرده است که مصرف دخانیات در آینده ای نه چندان دور تنها در افراد طبقات ضعیف و بیسواد جوامع درآید.در حال حاضر نیز در کشورهای توسعه یافته دخانیات رو ند کاهشی دارد درحالیکه در کشورهای درحال توسعه روزبه روز به آمار مصرف دخانیات اضافه می شود و بار این معضل بهداشتی بر دیگر مشکلات حل نشده این کشورها افزوده می شود. نشان داده شده که اکثر افراد سیگاری قبل از سن 25 سال سیگاری می شوند و آگاهی نوجوانان و جوانان از عوارض شروع مصرف دخانیات و ادامه آن می تواند نقش مهمی در کنترل دخانیات در جامعه داشته باشد زیرا تا 35 سالگی شیوع مصرف دخانیات روند افزایشی و از آن به بعد سیر نزولی دارد و توجه به جوانان و پیشضگیری در سطوح پایینتر منافع بیشتری را متوجه جوامع خواهد کرد.
100 میلیون مرگ تا به الان و 500 میلیون مرگ تا سال 2005 هشداری است به مسئولین و مردم که به شکل جدی تری در زمینه کنترل دخانیات فکر کنند و یا با این مسئله کنار بیایند که در سیاره ای زندگی کنند که بیش از 4600 ماده شیمیایی، 600 ماده سمی و 50 ماده سرطانزا توسط یک سوم ساکنین آن در تمامی نقاط به هوا منتشر می شود و هیچکس در هیچ کجا از عوارض این مواد مهلک در امان نیست.
زنان، سیگار و مرگ
ترافیک یکی از بزرگراه‌های پررفت‌وآمد تهران سنگین است. زنجیره به‌هم‌فشرده اتومبیل‌ها از کنار بیلبورد سیاهی رد می‌شود که روی آن، یک نخ سیگار به شکل اسلحه درآمده و به سوی هدف نشانه رفته است: «سیگار می‌کُشد!» لحظه‌ای هدفش راننده‌ای خسته و عصبی است که پُک محکمی به سیگارش می‌زند و دودش را با ولع می‌بلعد. هدف بعدی زنی جوان است که سیگار باریک و بلندی را بین انگشتان ظریفش جابه‌جا می‌کند و خاکسترها را در جاسیگاری اتومبیل می‌تکاند. هدف‌ها یکی‌یکی عبور می‌کنند. کسی به تصویر سیگار و اسلحه توجهی ندارد. سیگار همچنان می‌کُشد.
بر طبق آخرین تحقیقات سازمان بهداشت جهانی، از هر 8 نفر در جهان، یک نفر جان خود را به علت استعمال دخانیات از دست می‌دهد. به عبارت دیگر، سیگار سالانه باعث مرگ نزدیک به 5 میلیون انسان در جهان می‌شود. همچنین پیش‌بینی شده است که در صورت استمرار الگوی فعلی مصرف دخانیات، این رقم تا سال 2020 به 10 میلیون نفر خواهد رسید. متأسفانه، 70 درصد از قربانیان سیگار در کشورهای درحال‌توسعه به‌سر می‌برند.
شعار امسال سازمان بهداشت جهانی به مناسبت 31 مه مصادف با 10 خرداد، که روز جهانی بدون دخانیات نامگذاری شده است، دربردارنده تأکید بر کشنده بودن دخانیات در هر نوع (سیگار، پیپ، قلیان) و شکلی (ملایم، میوه‌ای، عطری) است. این سازمان از دولت‌ها می‌خواهد که قوانین محکمی برای مصرف تمام محصولات دخانی اعمال کنند.
شرکت‌های تولیدکننده دخانیات، با درج عناوینی نظیر سبک، ملایم، با قطران کم، میوه‌ای و عطری بر روی محصولات خود، به تبلیغ غیرمستقیم آنها می‌پردازند و به مصرف‌کنندگان اطمینان می‌دهند که محصولات جدید بی‌خطرند. حال آنکه قوانین دولتی باید به‌گونه‌ای باشند که شرکت‌های تولیدکننده را به ارائه اطلاعات صحیح درباره محصولاتشان موظف کنند.
درحال‌حاضر، اعتیاد به دخانیات یک همه‌گیری جهانی است. در حدود 3/1 میلیارد سیگاری در جهان زندگی می‌کنند که نیمی از آنها بر اثر ابتلا به بیماریهای ناشی از استعمال دخانیات دچار مرگ زودرس خواهند شد. در سیگار 4 هزار ماده سمی و حدود 40 عنصر سرطانزا وجود دارد. احتمال ابتلای سیگاریها به سرطان ریه در حدود 22 برابر بیشتر از افراد غیرسیگاری است. خطری که سیگار برای انسان‌ها دارد فقط به همین جمعیت محدود نمی‌شود: 700 میلیون کودک و نوجوان در معرض استنشاق تحمیلی دود سیگار والدینشان هستند و به موازات آن، سن شروع مصرف دخانیات روبه کاهش است. به استناد آمارهای سازمان بهداشت جهانی، سن شروع استعمال دخانیات در دنیا 13 تا 15 سالگی تخمین زده شده است.