اعتیاد وابستگی جسمی و روانی فرد است به یک ماده دارویی، مخدر یا محرک طبیعی یا صناعی (ساخته شده)، مانند داروهای خواب آور و تسکین بخش، دخانیات، الکل، تریاک و مشتقات آن هروئیین و مرفین.فردی که به مصرف این گونه مواد وابسته شده است معتاد نام دارد. ویژگیهای فرد معتاد عبارتند از: نیاز و میل و وابستگی دائمی به مصرف دارو یا ماده مخدر، افزودن به مقدار مصرف آن در طی زمان، بروز اختلالهای جسمی و روانی پس از کاستن از مقدار مصرف یا ترک آن. اعتیاد برای سلامت جسمانی و روانی زیانهای گوناگون دارد. شخص را کج خلق و پریشان حال، عصبی و نامتعادل می کند. این حالتها در بسیاری موارد سبب یدا شدن نابسامانی شغلی و خانوادگی و اختلال در روابط و موقعیت اجتماعی شخص معتاد می شود.
مواد اعتیاد آور را می توان به دو دسته طبیعی و صناعی (سنتتیک) تقسیم کرد:
مواد اعتیادآور طبیعی
مواد اعتیاد آور طبیعی عموماً از گیاهان به دست می آیند و بیشتر آنها آلکالوئیدهایی هستند که در گیاهان وجود دارند. مصرف مقدار کمی از آنها ممکن است در کوتاه مدت نشاط آور باشد ولی مصرف مقدار زیاد آنها زیان آور و مسموم کننده است. اثر بعضی از این مواد کم و تدریجی و اثر بعضی دیگر فوری و شدید است. چای، قهوه و دخانیات از مواد اعتیاد آوری هستند که اثر تدریجی دارند. مواد اعتیادآوری که بلافاصله پس از مصرف و با شدت اثر می کنند، عبارتند از: تریاک و آلکالوئیدهای آن (هروئین و مرفین)، حشیش و کوکائین.
چای و قهوه آلکوئیدی به نام کافئین دارند. به کافئین موجود در چای تئین نیز گفته می شود. مصرف چای و قهوه، به میزان اندک و متعادل، سبب رفع خستگی می شود. ولی مصرف بیش از حد، ضربان قلب را تند می کند، فشار عصبی و بی خوابی به وجود می آورد و به دستگاه گوارش نیز آسیب می رساند.
دخانیات به صورت سیگار، چپق و قلیان، کم و بیش، در همه کشورها مصرف می شود. توتون سیگار و چپق و تنباکوی قلیان که از برگ گیاه توتون به دست می آید دارای آلکالوئیدی به نام نیکوتین است. نیکوتین ماده ای است زرد رنگ و سمی. تزریق یک قطره غلیظ آن به بدن سبب مرگ می شود. اعتیاد به دخانیات حس بویایی و چشایی را ضعیف می کند، رنگ لب و دندانها را تغییر می دهد، مینای دندان را فاسد می کند، در کار دستگاه تنفس و دستگاه گوارش اختلال به وجود می آورد و نیز، سبب بروز بیماریهای قلبی و اختلال در دستگاه گردش خون می شود. معتادان به سیگار بیشتر از افراد دیگر به سرطان مبتلا می شوند. دود سیگار و انواع دیگر دخانیات، تنها برای معتادان به آنها زیان آور نیست، بلکه سبب شدت یافتن بیماری کسانی می شود که ناراحتیهای قلبی دارند یا دچار آلرژی هستند. به همین سبب در بسیاری از کشورها کشیدن سیگار در مکانهای عمومی، مثل سینماها و فروشگاهها در وسایل نقلیه عمومی، ممنوع است.
تریاک از شیرابه حُقِه ی خشخاش، که در واقع میوه گیاه است به دست می آید و دارای آلکالوئیدهایی به نامهای مرفین و کدئین است. تریاک معمولاً از راه فروبردن دود آن به داخل ریه مصرف می شود. چرت زدن و خواب آلودگی در فردبه وجود می آید. تریاک به شدت سمی است و خوردن مقدار معینی از آن سبب مرگ می شود. اعتیاد به تریاک سبب فاسد شدن دندانها، تغییر رنگ پوست و حالت چهره، سستی در کار و فعالیت، بی ارادگی و بی حالی و سرانجام موجب مسومیت تدریجی می شود.
تاثیر زیانبخش مرفین، که از تریاک به دست می آید، و هروئین که با تغییر شیمیایی در مرفین حاصل می شود، شدیدتر از تریاک است. اعتیاد به مرفین و هروئین در انسان رخوت به وجود می آورد و او را نسبت به امور زندگی، فعالیت و تلاش بی علاقه می کند. ترک یا کاستن از مقدار مصرف آن نیز بروز علامتهای گوناگون مرضی را در انسان سبب می شود. از مرفین در مرکزهای درمانی برای کاهش درد استفاده می کنند.
حشیش از گیاه شاهدانه هندی به دست می آید. مصرف حشیش بیشتر وابستگی روانی پدید می آورد و استفاده زیاد از آن ممکن است سبب بیماریهای روانی، حمله های عصبی و تشنج شود. معتادان به حشیش برای پذیرش اعتیادهای دیگر آمادگی بیشتر دارند.
ماری جوانا نوعی حشیش است که از گونه دیگر گیاه شاهدانه به دست می آید و ماده ای توهّمزاست و مصرف آن سبب حالت گیجی و منگی می شود.
کوکائین از برگ گیاه کوکا به دست می آید. این گیاه بیشتر در منطقه های گرم امریکای جنوبی می روید. اعتیاد به کوکائین وابستگی شدید روانی به وجود می آورد و گاه سبب دیوانگی می شود.
داروهای اعتیادآور صناعی
داروهای اعتیادآور صناعی در آزمایشگاه ها و کارخانه های دارویی ساخته می شوند. آرامبخشها، خواب آورها و ضد دردهایی مانند دیازپام، باربیتوراتها و متادون از این دسته اند. این داروها تنها در صورت استفاده مداوم ممکن است فرد را وابسته کنند، ولی این افراد معتاد نامیده نمی شوند. محرکهایی چون آمفتامینها، که بیشتر برای کاستن اشتها وخواب و افزایش انرژی مصرف می شوند، هم اعتیاد جسمی و هم وابستگی روانی به وجود می آورند.
ال اس دی LSD که از نام اسید لیزرژیک دی اتیلامیدLysergic Acid Diethylamide و پی سی پی PCP که از نام فن سیکلی دین PHENECUCLIDINE گرفته شده اند، از مواد توهّمزا هستند و این مواد در آزمایشگاهها ساخته می شوند و اعتیاد شدید به وجود می آورند و به سلامت جسمی و روانی فرد معتاد به شدت آسیب می رسانند.
الکل اتیلیک (اتانول) ماده ضدعفونی کننده ای است که بر اثر تخمیر مواد قندی میوه ها و غله هایی مانند انگور، خرما، برنج و جو به دست می آید. این ماده در شراب و نوشابه های الکلی که در کارخانه و خانه ها ساخته می شود وجود دارد. شراب و نوشابه های الکلی مواد اعتیادآوری هستند که بشر از گذشته های دور با آنها آشنایی داشته است. کسانی که شراب و نوشابه های الکلی می نوشند مِیخواره نامیده می شوند ولی در گروه معتادان قرار نمی گیرند. کسانی را معتاد به الکل (الکلیک) یا می باره می نامند که به سبب نوشیدن مداوم نوشابه های الکلی، در آنها وابستگی جسمی و روانی به وجود آمده باشد. نوشیدن مداوم و زیاد نوشابه های الکلی در جسم و روان فرد اختلال های بسیار به وجود می آورد. مثلاً ماهیچه های قلب را متورم می کند، سبب بیماری کبدی، موسوم به سیروز (Cyrrhosis)، می شود، دستگاه گوارش و گردش خون را نامنظم می کند، اختلالهای بینایی و حافظه به وجود می آورد و مقاومت بدن را در برابر بیماری کاهش می دهد. عمر فرد معتاد به نوشابه های الکلی کوتاهتر از عمر افرادی است که به نوشابه های الکلی معتاد نیستند.