حمام خان مربوط به دوره قاجاریه بوده که در بافت سنتی شهر شوشتر قرار دارد و به جهت دارا بودن کلیه اجزای یک حمام قدیمی دارای اهمیت است
این بنا درشوشتردرانتهای خیابان امام شرقی واقع شده است. ساخت حمام مربوط به دوره قاجاریه و نامگذاری آن به سبب تعلق به خان های مرعشی بوده است.
این حمام به دلیل چشم انداز به رود گرگر، قرار داشتن در بافت سنتی شوشتر و دارا بودن کلیه اجزای یک حمام قدیمی دارای اهمیت است.
حمام خان همچون سایر حمام های قدیمی ایران شامل بینه، رختکن، گرمخانه، خزینه آب گرم و سرد و گلخن می باشد. مساحت حمام 1500 متر مربع است.
تزئینات بنا شامل آجر کاری، پنجره های مشبک(شباک) و قسمتی بصورت رسمی بندی می باشد. در پوشش بنا از رنگ های معدنی استفاده شده است. نوع مصالح بکار رفته شامل سنگ، آجر، و ملات آن از ساروج، گچ و آهک می باشد.
سیستم لوله کشی و ایجاد دوش انفرادی در سنوات بعدی به بنا الحاق شده است. این اثر در حال حاضر به صورت نیمه ویرانه می باشد. و با توجه به میزان تخریب و عدم رسیدگی مالکین بیم ویرانی کامل بنا می رود
مدیر مجموعه سنتی حمام خان گفت: حمام خان که در مجموعه خان، همجوار با مدرسه و مسجد ملااسماعیل بنا شده، متعلق به دوران قاجار است.
سید ابراهیم نصیری در گفت‌وگو با خبرنگار میراث فرهنگی ایسنا - منطقه یزد، اظهار داشت: معمار هنرمند این بنا با چیره دستی تمام از سیستم تویزه استفاده کرده و کلیه سقف‌ها را روی تویزه اجرا نموده است که مصداق روشن فن مزبور در فضای سربینه با ترکیب چهار ستون مربع و یک پوشش نسبتا قابل ملاحظه است.
نصیری با بیان این که مساحت این حمام یک هزار و 170 مترمربع با زیربنای 900 مترمربع است، گفت: جنس دیوارها از سنگ یا آجر با اندود شفته آهک است و بر روی دیوارهای نبش شاه نشین، در بدو ورودی حمام آثاری از نقاشیهای مربوط به اواخر دوره قاجاریه مشاهده می‌شود که معمولا سوژه حماسی، نظامی بوده و متاثر از شاهنامه هستند.
مدیرمجموعه سنتی حمام خان در ادامه اظهارداشت: در مصالح به کار رفته در حمام سنگ در شالوده، کف سازی، قرنیزها، حوض ها و قرینه‌ها، آجر در ساختمان، ستون‌ها، دیوار سازی، جرزها و تیغه‌های سقف و خشت در ساختن دیوارها، سقف فضای پشتیبانی، گاورو، طویله و... استفاده می‌شود.
وی افزود: این بنا شامل ورودی، دالان، سربینه، میان‌در، گرمخانه، خزینه، تون، گاورو، فضای پشتیبانی سرویس، استخر است که هرکدام دارای تعاریفی برای خود هستند.
نصیری ادامه داد: دالان فضایی است که در واقع سلسله مراتب ورودی و خروجی و سربینه را ایجاد می‌کند و سربینه فضایی وسیع و سرپوشیده برای کندن و پوشیدن لباس و بستن و افکندن لنگ و آماده شدن جهت دخول به گرمخانه است.
وی در مورد میان‌در افزود: فضایی بین حد فاصل سربینه و گرمخانه بوده که گرمخانه نیز خود فضایی تقریبا شبیه سربینه است که چهار ستون در وسط و دو سقفی گنبدی شکل که دور تا دور ستون‌ها را احاطه کرده است، دارد.
نصیری ادامه داد: استخر فضایی سرپوشیده و نسبتا بزرگ جهت استحمام است که توسط شاه نشین با گرمخانه ارتباط دارد. خزینه نیز فضایی سرپوشیده است که در حد فاصل گرمخانه و تون که پر از آب گرم است، قرار دارد و جهت استحمام مراجعان استفاده می‌شود.
مدیرمجموعه سنتی حمام خان در پایان اظهار داشت: تون نیز زیرزمینی دخمه مانند، جنب قرینه آب گرم است که جهت سوختن هیزم در خصوص گرم کردن آب از آن استفاده می‌شود و گاورو نیز فضایی باریک، دراز و شیب دار است که جهت حرکت گاو برای کشیدن آب از چاه استفاده می‌شده است.
این حمام هم اکنون تحت کاربری رستوران سنتی پذیرای مهمانان است.
حمام گنجعلیخان:
برای دیدار از گنجینه به یادماندنی مردم شناسی گنجعلیخان باید از سردر زیبای آن شروع کرد ، جایی که آجرهای ساده و نیلی ، حاشیه ای از سنگ مرمر ، نقاشیهای زیبای سردر ، مقرنس بندی زیبا ، نمای بیرونی سردر حمام را در جلوه ای زیبا و باشکوه به نمایش می گذارد و هر رهگذری را به درون ، فرا می خواند. بر سردر حمام ، که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده ، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن ، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می دهد:
«کسی نداده نشان در جهان چنین حمام » (سال 1020 ه.ق.)
با عبور از زیر این سردر زیبا و راهرویی غیرمستقیم ، که مانع از اشراف به درون حمام و حفظ گرمان آن می باشد ، و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ و دلپذیر می رسیم که نامش «رختکن» و نام دیگرش «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست. جایی که تمام توان سازنده آن متوجه فضاسازی عالی و باشکوه شده ، با بکارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشیکاری پرنقش و نگار و رنگارنگ ، سنگهای مرمر ، سقف های کاربندی شده ، استفاده از صدای آب حاصل از فوران فواره ها و نورپردازی خاص ، فضایی دلنشین ، روح بخش و مسحورکننده ، آفریده است.
رختکن ، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه های کوچکتر در گرداگرد آن است ، غرفه ها نیز حوضچه ای با فواره در مرکز خود جای داده اند. این غرفه ها از انتها به هم مرتبط هستند لذا رختکن ، باوجوداینکه فضایی یکپارچه جلوه می کند دارای گوشه هایی خلوت و تودرتو است که فضایی مناسب برای استراحت ، عبادت و گفتگو را عرضه می دارد. رختکن حمام با انواع زیراندازهای زیبا ، سارق های زردوزی شده سنتی ، بقچه های کرباسی ، قطیفه ها و تن خشک کن های فراوان ، تزئین شده است.
آری این حمام قدیمی ، مشتریانی دارد ساکت وصبور و بی حرف ، انگار که روح دارند و زنده اند ، مشتریانی با لباسهای قدیمی ، یکی دراز کشیده ، یکی نشسته ، دیگری لباس از تن بیرون می آورد و آن دیگری ، آنقدر پاک و پاکیزه به نظر می آید که انگار از حمام و شستشویی گرم بیرون آمده است. آنها «مجسمه هایی» هستند که با «موم» و به دست پرتوان هنرمندان ساخته شده اند.