هنر زیلو بافی در یزد
لیلا السادات مصدق مدرس
در استان یزد به دلیل موقعیت خاص آب و هوایی و وضعیت اقتصادی، مردم به صنایع دستی روی می آورند که این صنایع از زمانهای قدیم تا به امروز مورد توجه هنرمندان و هنرشناسان بوده است. از این میان زیلو از صنایع معروف استان یزد می باشد که قدمت آن به دوره پیش از اسلام می رسد که در میان اعراب وجود داشته است.
زیلو یکی از قدیمی ترین محصولات دستباف می باشد و از آن به عنوان فرشی کم بها که از نخ بافته شده و در تابستان ایجاد خنکی می کند استفاده می شود. خاستگاه هنر زیلو بافی دراستان یزد محلی به نام بشنیغان در میبد بوده که از این محل به جاهای دیگر رواج یافته است. به دلیل شباهت زیاد زیلو به حصیر، در نقش و بافت، می توان احتمال داد که زیلوبافی مرحله تکمیل یافته حصیربافی است و بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته اند.
زیلو به علت اینکه تار و پود پنبه ای دارد از گزند شن های روان کویر مصون می ماند در حالیکه قالیهای رنگارنگ پشمی در برابر توفان شن تاب مقاومت نخواهند داشت. در زیلو بافی به علت کاربرد پنبه به عنوان عنصر اولیه بدون پرز در بافت، سلامتی بافنده و مصرف کننده را به مخاطره نخواهد افکند در صورتی که پشم در قالی بافی سبب بروز بیماریهایی در دستگاه تنفسی خواهد شد.
زیلو بر خلاف بسیاری از فرشها و زیراندازها، فاقد تنوع رنگی است. معمولاً زیلو های خانگی نسبت به زیلو های مساجد از تنوع رنگ بیشتری برخوردار هستند و در رنگهای آبی، سفید، سبز، نارنجی، آبی و گلی بافته می شوند.
علت اینکه اکثر مساجد و زیارتگاه های ایران و حتی خارج از ایران مانند کربلا، نجف، سامرا و ... با زیلو مفروش می شوند همان سادگی و بی پیرایگی است که مختص خانه خداست و آرامشی است که رنگ آبی زیلوها به انسان می دهد. در این راستا سید رکن الدین محمد پدر میر شمس الدین که از سادات و رجال نامی یزد بود، مدتی در رونق زیلوبافی میبد نقش مهمی ایفا کرده است. وی در زمان حیاط خود به جز موقوفات بسیار و تاسیس بنای اصلی مسجد جامع کنونی، پنج مسجد بزرگ در یزد بنا نهاد که بی تردید برای تامین فرش این مساجد خود یکی از خریداران عمده زیلوی میبد بوده است. یکی از نقش های زیلو نیز رکن الدینی نام دارد که به احتمال زیاد از وی به یادگار مانده است.
رنگ هایی که در زیلو استفاده می شود همگی از گیاهان کویری تهیه می شود. ماده اولیه ساخت این رنگها عموماً گیاه روناس برای ایجاد رنگ قرمز، نیل برای ایجاد رنگ آبی و پوست گردو برای ایجاد رنگ قهوه ای روشن می باشد. علت اصلی استفاده کردن از رنگهای گیاهی در زیلو ثابت ماندن رنگ زیلو به هنگام شستشو و مقاومت در برابر اشعه خورشید می باشد.
به طور کلی زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به سه دسته تقسیم می شوند :
1 - زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می شود و مختص مساجد و اماکن متبرکه می باشد.
2 - زیلو های جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می شود و برای مصارف خانگی به کار می رود. این زیلو ها نسبتاً ارزان قیمت می باشد.
3 - زیلو های نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می شود و مرغوبترین نوع زیلو است.
در زیلو دو نقش وجود دارد؛ نقش حاشیه که در اصطلاح دج گفته می شود و نقش کار یا زمینه. نقش حاشیه عموماً ثابت و یکنواخت است و از نقوش گوناگونی تشکیل می شود. اما نقش زمینه بسته به ذوق بافنده یا مکان مورد استفاده تغییر می کند.