بادگیر
بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمیشود. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفعتر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانه های کویری به نام حوضخانه بنا میشدهاند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شدهاند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد گاهی اوقات تا 5 در به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت میکنند. بادگیرها عموماً از خشت وگل ساختهمیشدهاند و برای محکم بودن آنها در مقابل وزش باد از تیرهای چوبی در ساختمان استفاده میشده است. بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته میشد. بادگیرها دارای منفذهای ورودی به صورت قوسهای زیبایی بودهاند.
نحوه کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروز کار میکردهاند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجمع به روی حوض آب هدایت میشد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر میشده است و سپس باد سرد وارد اتاقهای تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاقها میشده است. در بعضی از عمارتهای قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضای دربسته‌ای بود و اتاقهای تابستانی منافذ و دالانهایی داشت مانند کانالهای کولر که باد خنک از این دالانها وارد اتاقهای خانه میشد و این امر در صورتی بود که اتاقهای تابستانی تعدد داشت. از استفاده‌های دیگر بادگیرها به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگهداشتن آبِ آب انبارها بود.
بیشترین تعداد بادگیرها را در دشتهای خشک و سوزان کاشان، یزد، جهرم، طبس، اروند و کرانههای خلیج فارس میتوان مشاهده کرد . در ساخت بادگیرها از تواناییهای معماری ایرانی به خوبی بهره گرفته شده؛ به گونهای که بادگیرها علاوه بر آن که اهداف زیست محیطی را برآورده میکنند، جزیی از ساختمانهای زیبای چشمگیر نیز به شمار میآیند. رهگذران با عبور از کوچههای شهر، با تماشای بادگیرهای متنوع، از لذت بینایی نیز بهره میگیرند . بادگیرها انواع مختلفی دارند، اما یک نوع از آنها منحصر به فرد است به نام بادگیر چپقی که در حال حاضر یک نمونه از این نوع بادگیر در سیرجان باقی مانده است
برخی از بادگیرهای مشهور عبارتند از: بادگیر عمارت بروجردیها در کاشان، بادگیر عمارت عباسیون (عباسیها) درکاشان، این بادگیر پائینتر از سطح حیاط بود، بادگیر عمارت طباطبایی در کاشان، بادگیر عمارت دولتآباد در یزد که با ارتفاع 18 متر بلندترین بادگیر موجود است. بادگیرهای آب انبار شیش بادگیری در یزد که همانطور که از نام آنها پیداست 6 عدد میباشد.
عمارت بادگیر، نگین مجموعه کاخ گلستان، بنایی متعلق به دوران سلطنت فتحعلی شاه که در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه با تصرفات عمدهای که در آن انجام گرفت به شکل امروزی درآمد. وجه تسمیه این بنا به علت وجود برجهای بادگیر به منظور تولید هوای خنک، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلی بوده است. در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که چهار بادگیر بلند پوشیده از کاشیهای معرق، آبی، زرد و سیاه با قبههای زرین در چهار گوشه آن باعث خنک شدن هوای حوضخانه، تالار و اطاقها میشود.
بلندترین بادگیرجهان در یزد قرار دارد "
بادگیر باغ دولت آباد در شمار زیباترین بادگیرهای زندیه و قاجاریه با قدمتی نزدیک به 270 سال میباشد.
به گزارش روابط عمومی پایگاه میراث ٿرهنگی شهرتاریخی یزد مجموعه باغ دولت آباد که نمونه ای از معماری دوره زندیه می باشد درسال 1160 ﻫ ق توسط محمد تقی خان یزدی مشهور به خان بزرگ سرسلسله خوانین یزد ساخته شد .
خان ابتدا قناتی به نام دولت آباد ایجاد کرد و از آب قنات این باغ را ایجاد کرد ودر آن چند دست عمارت و حوض ساخت .
گفتنی است بادگیر باغ دولت آباد به عنوان بلندترین بادگیر جهان معروف است و ارتفاعی به طول 33 متر و 80 سانتیمتر دارد. از خصوصیات این بادگیر زمینه هشت ضلعی آن است که باعث می شود باد در هر جهت به راحتی وبه سرعت به قسمت زیر هدایت شود از سوی دیگر در زیر این بادگیر حوض قرار دارد به طوریکه با وزیدن باد به به سطح آب حوض هوای خنکی را در داخل بنا ایجاد می کند .
علاوه بر وجود این بادگیر منحصر به ٿرد این باغ شامل سه عمارت هشتی وسردرو تالار آئینه می باشد. عمارت هشتی که شامل این بادگیر و حوض خانه است . قسمت تالار آئینه که بهشت آئین خوانده می شود و دارای نقوش اسلیمی بوده است .
شایان ذکر است این باغ که مدتها محل اقامت کریم خان زند در یزد بوده است از نظر طراحی درشمار زیباترین باغهای دوره زندیه و قاجاریه است .
بادگیر های ایران
مردم ایران همیشه برای مقابله با سختی های طبیعت راههای بسیار هوشمندانه ای اختراع می کردند که بعد از گذشت صد ها سال هنوز کارایی خود را از دست نداده اند و حتی امروز هم قابل استفاده هستند. یکی از این اختراعات بادگیر های ایران هستند که هنوز در جای جای شهر های کویری دیده می شوند و جزئی جدا نشدنی از چشم اندازهای این شهرها هستند.
نکته بسیار مهم در مورد بادگیر ها اینست که این بادگیر ها تنها با بهره گرفتن از شرایط محیطی استفاده از خصوصیات جوی منطقه و بدون استفاده از هیچگونه انرژی اضافه همان کاری را انجام می دهند که امروز ایر کاندیشن ها در بناهای ما انجام می دهند.
در حقیقت این بادگیر ها با استفاده از اختلاف دمای روز و شب و تغییر وزن هوا ایجاد برودت در ساختمان عمل می کنند.
این بادگیر ها در تمام مناطق کویری ایران دیده می شوند مگر در مناطقی که شهر در دره قرار گرفته که معمولا هوای خنک تری دارد یا در مناطقی که طوفان های سخت یا بادهای بسیار گرم دارد. محل قرار گیری این بادگیر ها در ساختمان بسته به اندازه ساختمان و شکل آن در هر بنا متفاوت است. در شهر هایی که باد مناسب تنها از یک جهت می وزد دریچه های بالایی بادگیر تنها از به یک جهت باز هستند و از سه طرف دیگر بسته هستند.
بادگیر ها مثل دودکشهایی هستند که یک سر آن در زیر بنا و سر دیگر آن در ارتفاع مناسبی بالاتر از سطح بام قرار دارد و در قسمت بالایی شکافهایی برای ورود هوا تعبیه شده است.در پایین معمولا دریچه بادگیر به روی مخزن آبی باز می شود که آب آن از قنات تامین می شود. و گاهی نیز این بادگیر ها را بر روی آب انبار ها می سازند که برای خنک و تازه نگه داشتن آب داخل آنها استفاده می شده است.
در قسمت پایین بادگیر که معمولا داخل یک سرداب یا شاه نشین که ارتفاعی کمتر از سطح زمین دارند، محلی برای نشستن افراد و نگهداری غذاهای فاسد شدنی در طول تابستان تعبیه می شود.
در حقیقت کل عمل بادگیر بر تغییر درجه هوای شب و روز، وزش باد و دمای کم خاک پایین تر از سطح زمین شکل گرفته است و این تفاوت وزن هوا سبب ایجاد مکش و ایجاد جریان باد مناسب در داخل ساختمان می شود و گردش باد در نقاط مختلف بنا با باز کردن و بستن دریچه های بادگیر قابل کنترل است. و مخزن آبی هم که معمولا در پایین این بادگیر ها تعبیه می شود تاثیر بسیار زیادی در ایجاد رطوبت در هوای داخل بنا دارد که در مناطق گرم و خشک بسیار مهم خواهد بود.
اگر شما هم تجربه دیدن این بادگیر ها را داشته باشید حتما متوجه خواهید شد هوا و خنکی مطبوعی که این بادگیر ها ایجاد می کنند بسیار دلپذیر است به به هیچ وجه قابل مقایسه با کولر های امروزی ما نیست.
اختراع معماران قدیم ما آنقدر جالب و کارامد است که امروز کشورهای پیشرفته دنیا که مساله استفاده از سوخت برایشان بسیار مهم است از این روش در تهویه های ساختمان های خود استفاده می کنند.