مقدمه
فرش های قدیمی به دو بخش عمده تقسیم بندی می شوند : 1 تخت باف یا نمونه پرده ای 2 فرش های پرز دار . از فرشهای تخت باف نویسندگان یونان قدیم و رم نیز نام برده اند .
فرشهای پرزدار در حدود هزار سال قبل از میلاد در اطراف مغولستان بوجود آمده اند و پس از آن توسط کوچ عشایر به خاور میانه ( بویژه ایران و ترکیه ) آورده شده اند . صادرات فرش پرزدار به طرف غرب اروپا و ورود آن به شهر مورز در اسپانیا نتیجه جنگهای صلیبی در قرن 11 تا 13 و سفرهای مارکوپولو و بازرگانان ونیزی به شرق در قرن 13 به بعد بود .
تولیدات فرشهای پرزدار در اروپا در قرن 12 در اسپانیا شروع شد و مقدار کمی از آن نیز تا قرن 17 باقی ماند تا زمانیکه پلند ، رومانی ، ایتالیا ، سوئد ، انگلیس و فرانسه توسعه صنعتی یافتند . از مراکز اصلی فرشبافی در فرانسه میتوان Savonneire و Aubusson و در انگلیس ، Wilton و Axminster را نام برد . فرشهای تخت نیز در شمال آمریکا بوسیله بومیان آمریکایی در قرن 16 و بعدها بوسیله مهاجرین اروپایی بافته شد . توایدات صنعتی فرشهای پرزدار از نیمه دوم قرن 19 در ایالات متحده شروع شد .
دار قالیبافی
فرشهای تخت و فرشهای پرزدار هر دو روی دستگاهی که در طی قرنهای متمادی قاعده کلی آن کمی تغییر پیدا کرده بافته میشوند . چار چوب اکثر دارهای عمودی چوبی هستند که تارهای عمودی فرش را تحت کشش نگه میدارند . این دستگاه به بافنده اجازه میدهد روی تخته ای ( نیمکت ) در جلوی دار بنشیند . تارهای افقی از زیر و روی تارهای عمودی عبور کرده و گره ها روی آنها بافته میشوند .در بافتن از پائین به بالا بافنده میتواند تخته ای را که بر روی آن نشسته بهسمت بالا حرکت دهد .
دار افقی دوقسمت دارد که توسط میخ به زمین کوبیده میشود و همچنین به آسانی نیز حمل می گردد ، بنابراین توسط عشایر چادرنشین جابجا میشود . بافندگان (معمولا دو نفر ) روی قسمت بافته شده و در امتداد بافت می نشینند .
در طی انقلاب صنعتی روشهای قدیمی بافت فرشها بر روی دارهای دستی از میان رفت و در بسیاری از مراکز اصلی بافندگی این کار توسط اختراعات بزرگ که در ابتدا بوسیله انرژی الکتریسیته کار می کردند صورت گرفت .
فرشهای تخت باف قدیمی
فرشهای تخت باف به دو بخش اصلی تقسیم می شوند که شامل گلیم و سوماک می باشند . مراکز اصلی بافندگی گلیم ترکیه و ایران میباشند . گلیم ها بوسیله تارهای افقی در جلو و تارهای عمودی به صورت یکسان در عقب بافته شده و توسط شانه به پائین کوبیده می شوند . مرکز اصلی بافندگی سوماک نیز شمال غربی ایران و قفقاز می باشد . در بافت سوماک تارهای افقی از روی دو تار عمودی می گذرند و قبل از اینکه دور تار جفت بچرخند به دور آنها می گردند .
نقش مایه ها و واگیره ها هر دو بوسیله روشهای مختلف بافت و رنگهای گوناگون تار و پود خلق می شوند . مدلهای مختلف گلیم و سوماک با پشم بافته میشوند ، البته در بعضی از موارد با پنبه و ابریشم نیز تولید میگردند .
فرشهای پرزدار قدیمی
فرشهای پرزدار توسط کشش تارهای عمودی به صورت موازی روی دار تولید میشوند . تکه های نخ نیز از عرض فرش روی تارهای جفت گره زده می شوند . پس از تکمیل یک ردیف گره در عرض فرش پود را از زیر و روی تارهای عمودی می گذرانیم و قبل از اینکه ردیف بعدی پرزها را ببافیم به وسیله شانه ( دفه ) آن را می کوبیم . اندازه یک پرز معمولا پس از هر گره کوتاه می شود و دوباره بعد از تکمیل یک ردیف گره نیز این کار را انجام می دهیم .
در فرشهای پرزدار نقش سایه ها و واگیره ها توسط استفاده از پود در بافت و رنگ کردن یک یا چند لا از خامه ها و ترتیب قراردادن گره ها با رنگ های مختلف درجاهای مختلف خلق می شوند گره ها به سه قسمت عمده تقسیم می شوند : 1 گره ترکی 2 گره فارسی (سنه)3 گره جفتی ، به شرح در صفحه 166
پایان گلیم ، ریشه و نخهای اطراف
معمولا پایان کار فرشهای تخت و فرشهای پرزدار مانند پایان گلیم شناخته شده اند . در فرشهای تخت بافت بخش اصلی فرآیند پایان در این است که به جهت سر ریشه ها یا منگوله ویا گیس باف کردن پس از بافت تارهای عمودی بیشتر از پود ها امتداد می یا بند.
ریشه ها فقط به جهت تزئینات فرش نمی باشند بلکه از دست بافته و پرزهای فرش محافظت می کنند. کناره (شیرازه ) فرش نیز توسط نخهای اطراف فرش را تزئین کرده محکم نگه می دارد. معمولا کناره عبارت اند از بستن یک یا چند نخ تار توسط پودها . (اگر بیش از یک تار باشد نخها به دور آن می پیچند) . ترتیب قرار گرفتن پودها نیز به صورت یک در میان و پیچیدن به ور تارهای عمودی در بافت به شکل 8 (هشت) می باشد که بصورت جداگانه از میان تارهای جفت عبور می کنند .
مواد رنگها
تا قرن 19 همه نخها توسط جوهر گیاهان و حیوانات رنگ می شدند . به عنوان مثال : قرمز دانه رنگ قرمز ، گیاه جوشانده رنگ سبز ، پوست درخت بلوط رنگ قهوه ای ، نیل رنگ آبی و برگ مو رنگ زرد را شامل می شدند .
همه می توانند برای به دست آوردن طیف وسیع رنگها آنها را با یکدیگر ترکیب کنند . مزیت اصلی این مواد رنگزا زیبایی خوشایند و آهنگ ملایم آنها است .
رنگ های ثابت نیز در بیشتر موارد در مقابل کم رنگ شدن دوام زیادی دارند ولی این مواد رنگزا با اختراعی مبنی بر ارزانی مواد رنگ زای آنیلینی در سال 1856 با ترکیب قطران زغال سنگ کنار گذاشته شدند . اکثر مواد رنگزای آنیلینی ثبات ندارند و بعد از مدتی رنگ آنها اساسا عوض می شود آنها همچنین نسبت به رنگهای گیاهی و حیوانی همتای خود در ظاهر بسیار تند و زننده هستند .
مواد رنگزای آنیلینی نیز در سال 1920 با ثبات مواد رنگزای کروماتیک از میان رفتند ولی اخیرا مواد رنگزای گیاهی به دلیل بی نظیر بودن در ملایمت و شفافی رنگ به مقدار زیادی احیاء شدند .
ابزار و مواد
شما برای تعمیرات (مرمت) جزئی یک فرش یا قالی کهنه و قدیمی به چند ابزار احتیاج دارید و همه آن ابزار در خرازی ها و فروشگاه های فلز آلات در دسترس شما هستند . مقدار مواد مورد نیاز به میزان زیادی به نوع تعمیر و مشکلات تمیز کردن سطح کار شما مربوط می شوند .
اتو : همراه با کاغذ خشک کن برای بر طرف کردن لکه های گوناگون استفاده می شود .
انبردست : یا دم باریک برای کشیدن سوزن نخ از وسط پرز فرشها در زمان مرمت استفاده می شود .
قیچی : جهت آراستن پرزها استفاده می شود . برای پرزهای کوتاه قیچی هایی که تیغه راست دارند و برای آرایش دیگر پرزها قیچی هایی که لبه دار هستند و تیغه منحنی دارند. (معمولا شما می توانید با خرید قیچی هایی با لبه تخت به هدف خود برسید ) ضمنا یک قیچی زنانه 20 سانتیمتری نیز برای کارهای گوناگون مفید است .